Hetman śmierci

Dodano:   /  Zmieniono: 
Wiosną 1653 r. na pogrążone w wojnie domowej wschodnie kresy Rzeczypospolitej wkroczyła ośmiotysięczna polska dywizja. Na najechanej przez Polaków Bracławszczyźnie nie było jednak większych oddziałów Bohdana Chmielnickiego ani tatarskich czambułów.
Bohater naszego hymnu narodowego słynął z mordów, grabieży i chciwości 
Mimo to palono wsie i miasteczka, mordowano ludność cywilną, a podejrzanych o sprzyjanie powstańcom wbijano na pal i wieszano. W Pohrebyszczu wycięto w pień chłopów i mieszczan zebranych na corocznym jarmarku. Dywizją dowodził Stefan Czarniecki. Miał się w ten sposób mścić za rzeź pod Batohem, gdzie 3 czerwca 1652 r. Kozacy i Tatarzy otoczyli polską armię. Kilka tysięcy bezbronnych polskich jeńców zostało wówczas wyciętych szablami przez Kozaków. Wśród pomordowanych byli Marek Sobieski (brat późniejszego króla) i jeden z braci Czarnieckiego. Tłumaczenie tym zdarzeniem okrucieństwa Czarnieckiego jest jednak - w świetle innych faktów z jego biografii - jednym z wielu mitów na temat bohatera naszego hymnu narodowego.

Bardziej mężny niż rozważny
Wzór rycerskości, niepokonany zagończyk, pogromca Szwedów, Rosjan i Kozaków, patron szkół i uczelni wojskowych, wreszcie wzorzec patriotyzmu - to opinie, które najczęściej charakteryzują Stefana Czarnieckiego. Hetman rzeczywiście wyróżnił się w zwycięskiej bitwie z Chmielnickim pod Beresteczkiem. Kilka lat wcześniej, walcząc pod dowództwem hetmana Stanisława Koniecpolskiego, wydatnie przyczynił się do rozbicia tatarskich czambułów Tuhaj-beja. Bił Rosjan pod Połonką, Siedmiogrodzian pod Magierowem, a przede wszystkim Szwedów w czasie potopu. Równocześnie jednak bezgranicznie wierzył w skuteczność walki "szarpanej" i szarż kawaleryjskich. Współcześni słusznie zarzucali mu zbytnią brawurę. Pod Beresteczkiem tak się zapędził, że wraz ze swym pułkiem został otoczony. Jak pisał uczestnik bitwy Stanisław Oświęcim: "Stawał bardziej mężnie niż rozważnie". Dopiero odważna szarża chorągwi Jeremiego Wiśniowieckiego ocaliła jego ludzi. W 1663 r. w czasie kampanii na Ukrainie bez gruntownych przygotowań dwukrotnie szturmował Głuchów, co spowodowało wielkie straty.
Czarniecki był w bitwach wielokrotnie ranny. Otrzymał ciężki postrzał w twarz, innym razem zgruchotano mu część podniebienia, został także raniony w nogę. Zainstalowana w jego szczęce metalowa płytka powodowała, że miał często trudności w mówieniu. Płytka klekotała, hetman pluł i się ślinił. To nie fizyczna ułomność przesądziła jednak o tym, że buławę hetmańską otrzymał dopiero tuż przed śmiercią. Urząd był dożywotni, a buławę hetmana wielkiego koronnego dzierżył długowieczny Stanisław Rewera Potocki. Z kolei hetmanem polnym był bardziej utalentowany od Czarnieckiego jako strateg Jerzy Lubomirski. Mimo to Czarniecki nie powinien się czuć pokrzywdzony. Za zasługi militarne został obdarowany licznymi nadaniami ziemskimi i urzędami. Już na początku kariery otrzymał od króla posiadłość pod Smoleńskiem, potem cztery wsie i miasteczko Tykocin. Nie brakowało mu też tytułów i stanowisk. Był oboźnym królewskim, regimentarzem, starostą kowelskim, kasztelanem i wojewodą kijowskim, wojewodą ruskim, wreszcie posłem, a później i senatorem.

Chciwy jak Czarniecki
Czarnieckiemu przypisuje się zdanie: "Jam nie z soli ani z roli, ale z tego, co mnie boli". Nie zdobył jednak majątku dzięki dzierżawie żup solnych, z których czerpali zyski Lubomirscy, ani z latyfundiów ziemskich, będących własnością Potockich. Bogactwo zawdzięczał bezwzględności i pazerności. Prof. Władysław Czapliński pisał: "Zarzucano hetmanowi chciwość, trudno jednak brać za złe, że dbał o swój zresztą nadszarpnięty majątek". Profesor najwyraźniej miał słabość do Czarnieckiego i ignorował informacje odnotowane przez innych historyków. W czasie oblężenia przez Szwedów Krakowa w 1655 r. Czarniecki, będący komendantem miasta, stłumił bunt mieszczan, którzy przerażeni ostrzałem artylerii wroga chcieli się poddać. Przy okazji jego żołnierze złupili gród, a część łupów hetman najzwyczajniej sobie przywłaszczył. Podobnie stało się z 60 tys. zł, które król Jan Kazimierz dał Czarnieckiemu na przechowanie przed ucieczką na Śląsk. Po zdobyciu przez wojska polskie Warszawy Czarniecki został członkiem komisji, która ewidencjonowała zagrabione przez Szwedów skarby. Jak pisze Sławomir Leśniewski w "Poczcie hetmanów polskich i litewskich", dużą część łupów wziął dla siebie, nie przekazując ich żołnierzom własnej dywizji. Podobnie postąpił po zwycięskiej bitwie pod Połonką - przejął wówczas 2 mln zł okupu za jeńców rosyjskich. Była to gigantyczna fortuna, dorównującą rocznemu dochodowi z największych magnackich latyfundiów. Nigdy nie rozliczył się z tych pieniędzy z żołnierzami, dla których łupy wojenne były jedynym źródłem utrzymania.

Na żołdzie króla Francji
Czarniecki nie gardził też pieniędzmi z zagranicy. Otrzymywał 12 tys. franków pensji od króla Francji, za które wspierał interesy tego państwa w Polsce. Kiedy Samuel Kmicic, będący pierwowzorem Sienkiewiczowskiego bohatera, za udział w antykrólewskim buncie wojska w 1660 r. został ogłoszony infamisem, Czarniecki usilnie zabiegał u Jana Kazimierza o przekazanie mu jego skonfiskowanego majątku. Dziwiono się, że skromna posiadłość szlachcica skusiła Czarnieckiego, tym bardziej że była zajęta przez wojska rosyjskie i jej odzyskanie było niemożliwe. W rzeczywistości hetmanowi chodziło o zdobyte przez Kmicica na wojnie kosztowności, zdeponowane u Jana Zamoyskiego w Zamościu.
Można też powątpiewać w patriotyczne pobudki niektórych poczynań hetmana. Po kapitulacji Krakowa Czarniecki został zobowiązany do trzymiesięcznej neutralności. W tym czasie większość polskich dowódców przeszła na stronę szwedzką (tak zrobił m.in. Jan Sobieski), a Jan Kazimierz znajdował się w swoich posiadłościach na Śląsku. W powszechnym mniemaniu Czarniecki natychmiast rzucił się do walki, wspierając króla. W rzeczywistości długo się zastanawiał, czy nie przejść na stronę Karola X Gustawa. Wymieniali nawet poufne listy, ale ostatecznie Czarniecki dokonał wyboru, który zapewnił mu miejsce w narodowym panteonie.

Krwawy watażka
W 1629 r. młody Czarniecki zaciągnął się na służbę cesarza austriackiego i w szeregach lisowczyków uczestniczył w wojnie trzydziestoletniej. Oprócz żołdu mógł liczyć na duże łupy zdobyte w pogrążonych w wojennym chaosie Niemczech. Tam właśnie nauczył się, że bezlitosne grabienie ludności cywilnej jest doskonałym sposobem na gromadzenie majątku. Dowiedział się też, że podczas wojny można bezkarnie nie tylko rabować, ale i mordować.
Siedemnastowieczna wojna była okrutna, ale wyczyny Czarnieckiego przerastały epokę. "Dla ojczyzny ratowania rzucił się przez morze" - śpiewamy w hymnie. W rzeczywistości oddział Czarnieckiego, zdobywając w 1658 r. duńską wyspę Alsen, przeprawił się na nią nie wpław, lecz łódkami. W czasie wyprawy do Danii, będącej zresztą naszym sojusznikiem, Czarniecki kazał puszczać z dymem wsie, których mieszkańcy nie chcieli dawać Polakom żywności. Podobne wyczyny zapisano na jego koncie podczas kampanii na Pomorzu Szczecińskim. Towarzyszący wyprawie kapelan, ks. Piekarski, napisał, że "prowincja cała dymem śmierdzi". Podczas kilku kolejnych kampanii przeciw Kozakom konsekwentnie pustoszył i palił wsie, a jeńców mordował lub przekazywał Tatarom. Po przejściu jego dywizji zostawały tylko zgliszcza i szubienice z powieszonymi ukraińskimi chłopami. W 1664 r. po zdobyciu Stawiszcza wymordował całą ludność miasteczka. Rok wcześniej w Subotowie zbezcześcił grób Bohdana Chmielnickiego, wywlekając i profanując jego zwłoki.
W 1661 r. oddziały polskie po wielomiesięcznym oblężeniu wyzwoliły z rąk rosyjskich Wilno. Okupanci dokonali straszliwych zbrodni na ludności cywilnej, a odpowiadał za to komendant miasta kniaź Daniło Myszecki. Został on wzięty do niewoli i skazany na śmierć. Był to jeden z pierwszych wyroków za zbrodnie wojenne. Tylko ślepym wyrokiem historii można tłumaczyć to, że Czarniecki uniknął jego losu.

Michał Górzyński
Buławy Rzeczypospolitej
  • Jan III Sobieski
    Zwyciężył Turków pod Chocimiem w 1673 r. i pod Wiedniem w 1683 r. Niekiedy jednak geniusz wojenny go zawodził. Tak było w wypadku pierwszej bitwy pod Parkanami, kiedy został zmuszony do panicznej ucieczki, oraz podczas nieudanych wypraw do Mołdawii.
  • Stanisław Koniecpolski
    Miał gwałtowny charakter, potrafił za małe uchybienie zbesztać podwładnych. W bitewnym stresie zaczynał się jąkać. Pisano o nim, że "pierwej na wroga uderzy, niż rozkaz wypowie". Zmarł prawdopodobnie w wyniku przedawkowania afrodyzjaku.
  • Jan Karol Chodkiewicz
    Zwyciężył Szwedów pod Kircholmem, walczył też z Rosjanami, dochodząc aż pod Moskwę. Znany był z ataków wściekłości, które miały podłoże epileptyczne.
  • Stanisław Żółkiewski
    Był "wątłej budowy i słabego zdrowia". Pod koniec życia, umęczony chorobami, często opuszczał swoje oddziały. Na jego klęsce pod Cecorą w 1620 r. zaważyła ucieczka żołnierzy, którzy zemścili się w ten sposób za okrutne stłumienie przez hetmana buntu pozbawionych żołdu oddziałów wracających z wojny z Moskwą.
  • Mikołaj Potocki
    Nieudolnym dowodzeniem przyczynił się do klęski pod Korsuniem w 1648 r., po której znalazł się w kozackiej niewoli. Wcześniej przez niefrasobliwość nie pomógł synowi, który oddał głowę pod Żółtymi Wodami. Był kunktatorem bez większych zdolności dowódczych i alkoholikiem.
Więcej możesz przeczytać w 3/2003 wydaniu tygodnika Wprost.

Archiwalne wydania tygodnika Wprost dostępne są w specjalnej ofercie WPROST PREMIUM oraz we wszystkich e-kioskach i w aplikacjach mobilnych App StoreGoogle Play.

Spis treści tygodnika Wprost nr 3/2003 (1051)

  • Wprost od cztelników19 sty 2003Listy od czytelników3
  • Atak klonów19 sty 2003Zamiast powoływać specjalną komisję sejmową do zbadania afery Rywina, powinniśmy zaprosić do Polski agentów Muldera i Scully z "Archiwum X".3
  • Peryskop19 sty 2003Obrońca prokurator Jeżeli dane uzasadniają dostatecznie podejrzenie, że czyn popełniła określona osoba, sporządza się postanowienie o przedstawieniu zarzutów, ogłasza je niezwłocznie podejrzanemu i przesłuchuje" - stanowi art. 313...8
  • Dossier19 sty 2003ALEKSANDER KWAŚNIEWSKI, prezydent RP "Gdybym ja do prokuratora szedł z każdą zasłyszaną plotką, to pół Warszawy miałoby już kłopoty. Gdybym mówił to, co słyszę o różnych sytuacjach rodzinnych, to ćwierć Warszawy byłoby...9
  • Z życia koalicji19 sty 2003Nie ma co, kto mieczem wojuje, ten od miecza ginie. Jeśli prawdą jest, że za aferą Rywina stoi ta osoba, co to wszyscy wiedzą, że z panem premierem bardzo się lubi, to dostanie za swoje. Po Warszawie krąży plotka, którą chce ponoć...10
  • Z życia opozycji19 sty 2003Boski Tadeo Iwiński narzekał w TVN 24, jakie to teraz straszne czasy nadejdą. Po tym jak Michnik ujawnił kasetę z nagranym potajemnie Rywinem. - Oj, strasznie będzie - frasował się Tadeo. - Ludzie nie będą sobie ufać, będzie szukanie...11
  • SPISKOWA TEORIA DZIEJÓW19 sty 2003Felieton Marka majewskiego12
  • Playback19 sty 200312
  • Niebezpieczny Watykan19 sty 2003Watykan, najmniejsze państwo na świecie (527 obywateli), jest krajem o jednym z najwyższych wskaźników przestępczości. Większość popełnianych tu przestępstw to kradzieże, tyle że ponad 90 proc. z nich nie jest zgłaszana albo zajmuje się...12
  • Fotoplastykon19 sty 200314
  • Poczta19 sty 2003Polski model grecki? Słuchając medialnych doniesień o efektach rozmów w Kopenhadze w sprawie przystąpienia Polski do Unii Europejskiej przeciętny obywatel może dojść do wniosku, że w kraju jest tylko jedna licząca się grupa zawodowa -...16
  • Kadry19 sty 200317
  • Kontratak kanclerza19 sty 2003Kto chce obalić Leszka Millera?18
  • Porywacze Europy19 sty 2003Ludzie Człowieka Roku 2002: Leszek Miller i Günter Verheugen22
  • Porywacze Europy - zdjęcia19 sty 2003Zdjęcia: Z. Furman, K. Mikuła, K. Pacuła, M. Stelmach22
  • Terror City19 sty 2003Ponad sto miejscowości w Polsce terroryzują lokalne gangi26
  • Ranking komend policji19 sty 2003Najlepiej pracuje policja w Poznaniu, Wrocławiu, Gdańsku i Lublinie28
  • Bolszewicy sejmowi19 sty 2003Niech posłowie sfinansują mieszkania zastępcze dla tych, którzy nie będą płacić czynszu32
  • Ryzykowna licytacja19 sty 2003Liderzy prawicy muszą w jakiś sposób odwojować przynajmniej część swego europejskiego ojcostwa35
  • Giełda i wektory19 sty 2003Hossa Świat John Wayne Wall Street Eliot Spitzer, prokurator stanu Nowy Jork, został Człowiekiem Roku tygodnika "Sunday Times". Spitzer oskarżył o nadużycia m.in. Merrill Lynch, Credit Suisse First Boston, Citigroup, Morgan Stanley i...36
  • Biobubel19 sty 2003Po 1 lipca 2003 r. polscy rolnicy zaczynają objeżdżać mercedesami paliwonośne pola rzepaku i żyta. Sto, trzysta, siedemset tysięcy bezrobotnych, którzy znaleźli pracę na wsi, głosuje na PSL. Do budżetu co roku płynie dodatkowe 3 mld zł z podatków...38
  • Krew, pot i maybach19 sty 2003Dlaczego nie da się zreformować Kołodki i naszego systemu podatkowego46
  • Orły i sępy19 sty 2003Najlepsi i najgorsi menedżerowie świata według magazynu "Business Week"50
  • Silnik i demokracja19 sty 2003Ustawa o biopaliwach to przykład, jak doraźna parlamentarna większość nie liczy się z większością społeczeństwa54
  • Degrengolada stronnictwa19 sty 2003PSL odcina wieś od rynku55
  • Supersam19 sty 2003Słodka Rossellini "Isabella" kusi swoją energią, jest ucieleśnieniem bogactwa i nowoczesności - opisuje swój nowy zapach aktorka Isabella Rossellini. Ta słodka, kwiatowo-orientalna kompozycja pachnie tajemnicą, w sam raz na...56
  • Bądź polecony!19 sty 2003Rekomendacja staje się ważniejsza niż dyplom58
  • Biblia dla naiwnych19 sty 2003Poradniki przedstawiają sztuczny świat ze sztucznymi problemami i w taki sam sposób jerozwiązują62
  • Bikont do Makłowicza, Makłowicz do Bikonta - Czciciele bloku19 sty 2003Drogi Przyjacielu! Jak co roku prasa gwiazdkowo-noworoczna przyniosła wiele ciekawych wiadomości, a między innymi tę, że ulubionym deserem ministra Jerzego Szmajdzińskiego jest blok waniliowy. Ciekaw jestem, czy miałeś kiedykolwiek do czynienia...64
  • Jubileusz salonów19 sty 2003To dobrze, że w kraju Leppera wychodzą "Zeszyty Literackie" z podpisem "Warszawa - Paryż65
  • Terenowe limuzyny19 sty 2003SUV-y to najlepiej sprzedające się obecnie samochody na świecie66
  • Babcioterapia19 sty 2003Wnuki wychowywane przez babcie żyją dłużej68
  • Druga płeć - Augusta National Golf Club19 sty 2003Jeśli są już "Monologi waginy", to i przeforsowanie teorii warg sromowych wydaje się możliwe. Tylko po co?69
  • Hetman śmierci19 sty 2003Wiosną 1653 r. na pogrążone w wojnie domowej wschodnie kresy Rzeczypospolitej wkroczyła ośmiotysięczna polska dywizja. Na najechanej przez Polaków Bracławszczyźnie nie było jednak większych oddziałów Bohdana Chmielnickiego ani tatarskich czambułów.70
  • Know-how19 sty 2003Słoneczna politechnika Fasada gmachu Wydziału Elektroniki Politechniki Warszawskiej zostanie wkrótce pokryta powłoką fotowoltaiczną. Utworzą ją moduły przetwarzające promienie słoneczne na prąd elektryczny. Na świecie ilość energii...73
  • Zabójca w głowie19 sty 2003Złość, gniew i wrogość grożą śmiercią. Stres prowadzi do licznych chorób: zapalenia stawów, nadciśnienia i nowotworów.74
  • Do DNA ludzkości19 sty 2003Pojęcie "rasa" zyskało podstawy naukowe78
  • Hartowanie kurzem19 sty 2003Częste infekcje służą zdrowiu80
  • Bez granic19 sty 2003Europa poniżej zera Fala mrozów przetoczyła się przez całą Europę. We Włoszech i Francji z zimna zmarło kilkanaście osób. Hiszpanie przygotowują się na wielkie śnieżyce. Na Ukrainie kilkadziesiąt miejscowości zostało pozbawionych...82
  • Wojna światów19 sty 2003Trzeba zadbać o to, by każde życie poświęcone terroryzmowi było życiem zmarnowanym84
  • Trojański koń saudyjski19 sty 2003Atak na Irak może nastąpić dopiero po powrocie z Mekki dwóch milionów muzułmanów88
  • Pastwisko czarnej owcy19 sty 2003W poszerzonej Unii Europejskiej możemy udawać Greka90
  • Książątka kapitalizmu19 sty 2003Dzieci chińskich komunistów zdobywają na Zachodzie doświadczenie, by w przyszłości przeistoczyć się z dzieci prominentów w prawdziwych kapitalistów.92
  • Prezydent akrobata19 sty 2003Moskiewski trop Przeciwnicy nowego prezydenta, między innymi były premier Andrius Kubilius, oskarżają go o finansowanie kampanii wyborczej z rosyjskiego kapitału.94
  • Cytat dyplomatyczny - Tak i nie19 sty 2003Program polityczny środowiska Radia Maryja nie jest "pochodną", lecz raczej zaprzeczeniem Ewangelii95
  • Menu19 sty 2003Polska Janda jubileuszowa Pięćdziesiąte urodziny i 25-lecie pracy zawodowej Krystyna Janda uczciła rolą Arkadiny w "Mewie" Czechowa. Gra utalentowaną aktorkę, gwiazdę, co obie panie niewątpliwie łączy. Dlaczego jednak Arkadina Jandy jest...96
  • Steczkowska szoł19 sty 2003Sylwester Latkowski obnaża miernotę estradowego towarzystwa wzajemnej adoracji100
  • Płyty Kuby Wojewódzkiego19 sty 2003BETH GIBBONS & RUSTIN MAN Out of Season Wokalistka Portishead, formacji wiecznie nienasyconej w poszukiwaniach, oraz jeden z dźwiękowych malarzy bajkowej grupy Talk Talk, to musi być uczta dla zmysłów. I choć album sprzedaje się na...103
  • Sztuka cierpienia19 sty 2003Teatr i film pomagają zrozumieć chorobę i uzależnienie104
  • Perły do lamusa?19 sty 2003"Porozmawiaj z nią" mówi nam: jest rodzaj miłości, uważany za nienormalny, który może być prawdziwą miłością106
  • Co-media - Kliknijcie i módlcie się19 sty 2003Niedawno pewna moja znajoma stwierdziła, że w jednej chwili stała się bezideowa, bo zgubiła telefon tej właśnie sieci. I w gruncie rzeczy ta blondynka miała rację. W dawnych czasach ludzie różnili się wyznawanymi religiami, dziś różnią się...108
  • Ściganci19 sty 2003Mrozy przyszły takie, jakich od lat nie pamiętam, a zimy na Mazurach za mojego dzieciństwa były takie, że pękały drzewa w sadach i lasach108
  • Organ Ludu19 sty 2003TRYBUNA PRZYMIERZA MIĘDZY DAWNYMI A MŁODYMI109
  • Gangsta rap, czyli zmniejszanie19 sty 2003Płyta z głosem Rywina i ostro rapującym Michnikiem mogłaby się okazać hitem karnawału. Niestety, nagrania wysłucha tylko prokurator110