Po latach zapaści książki kryminalne znów pojawiają się na najwyższych miejscach list bestsellerów. Dotyczy to także polskich powieści. Nawet autorzy kojarzeni dotąd z prozą artystyczną czy poezją (jak Marcin Świetlicki) przerzucają się na mroczny gatunek. Nie wstydzą się opowieści o kimś, kogo zabili, a on i tak uciekł. A czytelnicy sięgają po współczesne kryminały nie tylko po to, by wraz z ich bohaterami przeżyć mrożącą krew w żyłach przygodę. Znajdują w nich coś, o czym lansowani przez salony pisarze zapomnieli - próbę uczciwego opisania III i IV RP.
Życie - praktyczny przewodnik Wymagam od kryminału szanowania detalu w opisie rzeczywistości - mówi Irek Grin, prezes Stowarzyszenia Miłośników Kryminału i Powieści Sensacyjnej "Trup w szafie". - Wymagam prawdy obyczajowej, tak jak tego uczą Amerykanie. Musieli się tego nauczyć i Polacy, bo także nasi czytelnicy szukają w kryminałach odbicia rzeczywistości. Tymczasem pisarze reprezentujący nurt główny często przedstawiają Polskę i Polaków w kategoriach ideologicznych, niemal na zamówienie. Albo jesteśmy podli i zaściankowi (jak u Wojciecha Kuczoka), albo zwierzęco prymitywni (tak nas postrzega Sławomir Shuty). Albo o skłonnościach destrukcyjnych (wybór jest znaczny - od Zyty Rudzkiej po Tomasza Piątka, także zresztą pisującego kryminały), albo w najlepszym razie głupawi (jak u Macieja Malickiego). Z kolei w tzw. literaturze kobiecej mamy Polskę tak piękną i ponętną, że nawet w czasie wakacji człowiek nie ma ochoty jej opuszczać. Niestety, kraina cudów Katarzyny Grocholi nie jest wiernym odbiciem naszego kraju.
W kryminałach zaś, niczym w przeboju Pawła Kukiza i Jana Borysewicza - po prostu jest, jak jest. Życie społeczne ma swoje cienie, ale i swoich jasnych bohaterów - niekoniecznie policjantów, choć sympatia do stróżów prawa jest wyraźna. Wierność prawdzie to nie tylko ukazanie we właściwych proporcjach dobra i zła, podłości i szlachetności, ale też odwzorowane realiów. Tak by za kilkadziesiąt lat powieści kryminalne były nie gorszym źródłem wiedzy niż podręczniki do historii. Legendarna powieść Leopolda Tyrmanda "Zły" zachwyca do dziś nie tyle misterną konstrukcją intrygi, ale właśnie perfekcyjnym przedstawieniem bikiniarskiej Warszawy lat 50. Z tego samego powodu wciąż popularnością cieszy się serial "07 zgłoś się", w którym pod płaszczykiem propagandy widać wiele prawdy o schyłkowej PRL. Nie inaczej jest z wyśmiewaną w swoim czasie "Ekstradycją" - w gruncie rzeczy jedynym serialem zbliżającym się do prawdy w ujawnianiu patologii toczących III RP.
Sercem i tłuczkiem Kryminał w dawnej klasycznej formie, stracił już właściwie rację bytu - uważa pisarz Krzysztof Kotowski. - Książki opowiadające jedynie o kolejnym morderstwie, przygodach dzielnego policjanta i zaskakującym rozwiązaniu czytelników już nie interesują. Historia musi zawierać szersze tło, refleksję historyczną, społeczną czy nawet polityczną. I to na przyzwoitym poziomie - dodaje Kotowski. I sam stosuje się do tej recepty. W jego powieści "Zygzak" obnażone zostały stosunki panujące w telewizji publicznej. Autor dwanaście lat pracował na Woronicza, a w książce pisał m.in. o byłych agentach bezpieki wpływających na funkcjonowanie państwa. "Zygzak" i jego kontynuacja "Japońskie cięcie" powstały przed nagłośnieniem sprawy agentury w mediach przez obecną koalicję rządzącą.
Podobnym strzałem w dziesiątkę okazała się debiutancka powieść Grzegorza Mathei "IV RP", napisana zanim jeszcze bracia Kaczyńscy rzucili hasło zerwania z Rzecząpospolitą numer trzy. Książka opowiada o zamachu stanu przeprowadzonym przez oficerów zbuntowanych przeciwko skorumpowanej klasie politycznej. Mathea doskonale wykpił polski bezwład i amatorszczyznę. Puczyści działają według wzorców z kina, więc ich operacja przebiega niezbyt sprawnie. Służby specjalne są jeszcze mniej kompetentne, a swe niedostatki tłumaczą skomplikowanymi procedurami, nielogicznym podziałem kompetencji i trudnościami natury logistycznej. Mówiąc po ludzku, robią wszystko, by niczego nie zrobić, bo im się nie chce albo nie potrafią.
Co ważne, choć zamach był fikcyjny, to realia oddano skrupulatnie. Gdyby jacyś prawdziwi spiskowcy chcieli ruszyć na Wiejską, książka Mathei byłaby doskonałym przewodnikiem po rządowo--parlamentarnych okolicach Warszawy.
Wiele o nas samych dowiemy się także z cyklu "Kroniki polskie" Arkadiusza Pacholskiego. Tworzą go książki z dobrze skonstruowaną intrygą kryminalną, stanowiące jednak przede wszystkim zbiorowy portret społeczeństwa. Pokazują dwie twarze Polaków - zdolnych zarówno do poświęceń dla szlachetnej, lecz beznadziejnej sprawy, jak i skłonnych rozbijać głowy bliźnich tłuczkiem do mięsa. Pacholskiego fascynuje okres wychodzenia z socjalizmu i zachłyśnięcia się nieograniczoną możliwością bogacenia się. Dlatego w jego powieściach sportretowani są nuworysze budujący absurdalnie kiczowate rezydencje (słowa "dom" i "willa" stały się już passé) i nabywający za absurdalnie wielkie pieniądze poślednie dzieła sztuki.
Blokowisko i ściernisko Po 1989 r. polska powieść kryminalna uwolniła się od balastu emerytowanych milicjantów tłukących seryjnie bajki o bohaterskich śledczych z MO. Nowi pisarze aspirują do dobrego międzynarodowego towarzystwa. Chcieliby opowiedzieć o Polsce równie szczerze, jak Jean-Claude Izzo w powieściach o komisarzu Montale, Marsylii i arabskich imigrantach we Francji. Jak Manuel Vázquez Montalbán, snujący pełną przemocy sagę o Barcelonie i jej historycznym konflikcie z Madrytem. Nie mówiąc już o Henningu Mankellu, który opiewając szwedzkie Ystad, ujawnia prawdziwe oblicze współczesnej Szwecji. A że Polacy mają do dyspozycji mniej malownicze tło, to już nie ich wina. Dorównują za to kryminałom z importu pasją, z jaką opisują nie tylko zbrodnie III i IV RP, ale i ich społeczny kontekst. Bo czy uczciwa diagnoza stosunków polsko-polskich nie jest ważniejsza od tego, kto zabił? A z nowych polskich kryminałów wyłania się obraz daleki od tego z kartek kolorowych magazynów.
Polska zbrodnia nie jest sztuką dla sztuki, jak u Agathy Christie, ale efektem jakiegoś mrocznego pragnienia czy potwornego rozczarowania. W powieści "Granice raju" Anity Harton bezrobotny mści się za utratę pracy, wydając wojnę nie tylko pojedynczemu hipermarketowi, ale idei globalizacji i korporacjom. Książka daje jeden z lepszych opisów życia w blokowiskach. Nie ma tu stereotypowych raperów z mieszkań w wielkiej płycie, tylko zwykli ludzie zatopieni w beznadziei. Hipermarket z jego oszukańczymi promocjami jawi się jako oaza iluzji, więc nic dziwnego, iż stanie się obiektem ataku współczesnego "Złego". Ale jako że mamy do czynienia ze sprawiedliwością po polsku, to zginą ludzie niewinni, reprezentujący najbardziej wykorzystywany szczebel hierarchii hipermarketu.
Dreszczowiec Gai Grzegorzewskiej "Żniwiarz" to opowieść o psychopatycznym zabójcy kosą obcinającym swoim ofiarom głowy. Ale najciekawszy jest w niej obraz Polski w pigułce, jakim stała się zamknięta przestrzeń fikcyjnego miasteczka Bułkowice. Między sklepem, pensjonatem, kościołem, siłownią, cukiernią i knajpą poruszają się ludzie podobni do tych, których spotykamy na co dzień. Jest miejscowy bogacz i skorumpowany burmistrz, bananowa młodzież i wrażliwcy skazani na prowincjonalne bytowanie. Przybysz z zewnątrz jawi się jako zagrożenie, mieszkająca na uboczu staruszka w powszechnej opinii uchodzi za czarownicę.
Bogaczy z powieści Pacholskiego i biedaków z książek Grzegorzewskiej czy Harton dzieli wiele, ale łączy jedno - tęsknota za lepszym światem. Okazują to na sposoby dostosowane do własnej sytuacji - nuworysze inwestując w pałacyki i podróbki dzieł sztuki, a ubodzy wędrując wzdłuż nieskończonych półek hipermarketów. Ta metafora wywiedziona z rodzimego kryminału doskonale oddaje sytuację całej Polski, stojącej w rozkroku między siermiężną PRL-owską przeszłością a wytęsknioną Europą. Wszyscy chcą być częścią lepszego świata i oczekują, że będą w nim traktowani jak równi starszym braciom w dobrobycie. Nie zważają przy tym, że polskie drogi, korupcja i niektóre gospodarcze pomysły wciąż trzymają nas bliżej krajów trzeciego świata. A i gospodarze sytej Europy nie zawsze patrzą na nas tak łaskawym okiem, jakbyśmy sobie życzyli.
Na szczęście jest nadzieja, że wszystko dobrze się skończy - przynajmniej tak powinno być w każdym dobrym kryminale.
WPROST EXTRA
SZCZEGÓŁOWY PROGRAM FESTIWALU |
BIAŁYSTOK
8-15.11
Kryminalne Podlasie - warsztaty kreatywnego pisania Ośrodek Wczasów Puszcza, Supraśl, ul. Cegielniana 67
14.11 wtorek
19.30
Kryminalny Slam Poetycki
Prowadzi: Andrzej Bajguz
W ramach slamu koncert "Bracia Vanitas"
Klub Amigos, ul. Malmeda 17
15.11 środa
16.00
Sensacja we współczesnej kulturze popularnej - panel dyskusyjny
Prowadzą: Marek Kochanowski i Piotr Stasiewicz.
Uniwersytet w Białymstoku, pl. Uniwersytecki 1, s. 47
19.00
Spotkanie z Krzysztofem Kotowskim
Prowadzi: Andrzej Bajguz
Klub & Restauracja Cabaret, ul. Kilińskiego 13
20.30
Spotkanie z laureatami warsztatów kreatywnego pisania "Kryminalne Podlasie"
Prowadzi: Andrzej Bajguz
Klub & Restauracja Cabaret, ul. Kilińskiego 13
16.11 czwartek
18.00
Spotkanie z Arturem Górskim
Prowadzi: Marek Kochanowski
Klub & Restauracja Cabaret, ul. Kilińskiego 13
19.30
Pokaz teatralnych etiud studenckich
Teatr Snu Tworzywo (sekcja teatralna SKN INTEgRa) Zabójczy kryminał
MIMO-ZA Nieobecni
Klub & Restauracja Cabaret, ul. Kilińskiego 13
20.00
Pokaz filmu "Mocny człowiek" z muzyką na żywo w wykonaniu zespołu Łoskot (impreza w ramach Festiwalu UNDERGROUND.pl)
Kino Forum, ul. Legionowa 5
17.11 piątek
19.00
Spotkanie z Grzegorzem Matheą, Konradem Laguną, Mirosławem Tomaszewskim
Prowadzi: Piotr Stasiewicz
Klub & Restauracja Cabaret, ul. Kilińskiego 13
18.11 sobota
18.00
"Na celowniku" - Wernisaż wystawy fotografii i malarstwa
Uniwersytet w Białymstoku, Pl. Uniwersytecki 1
GDAŃSK
15.11 środa
19:00
Spotkanie z Arturem Baniewiczem, Arturem Górskim, Mirosławem Tomaszewskim
Prowadzi: Wojciech Sosnowski
Puerto - coffee culture, ul. Garncarska 7-9 (tel. 058 305 55 98)
16.11 czwartek
18:00
Kryminalne początki
Tegoroczni debiutanci - Gaja Grzegorzewska, Jeff Leng, Iza Smolarek i Tomasz Klarecki - opowiadają o swojej literackiej inicjacji
Prowadzą: Irek Grin i Marcin Świetlicki
Puerto - coffee culture, ul. Garncarska 7-9 (tel. 058 305 55 98)
20:00
Spotkanie z Markiem Krajewskim
Prowadzą: Irek Grin i Marcin Świetlicki
Nadbałtyckie Centrum Kultury, Ratusz Staromiejski, ul. Korzenna 33/35
17.11 piątek
19.00
Kryminał jako kostium
O różnych obliczach detektywistycznych historii rozmawiają:
Dariusz Matuszak i Tomasz Piątek
Prowadzi: Wojciech Sosnowski
Puerto - coffee culture, ul. Garncarska 7-9 (tel. 058 305 55 98)
19.11 niedziela
19.00
Spotkanie z Jerzym Nasierowskim
Prowadzi: Piotr Czerski
Puerto - coffee culture, ul. Garncarska 7-9 (tel. 058 305 55 98)
20:30
"Zbrodnia i..". (1995), reż. Franciszek Trzeciak
W filmie o kulisach domniemanej zbrodni, aresztowania i uwięzienia Jerzego Nasierowskiego opowiadają m.in. Jerzy Nasierowski, Krzysztof Zanussi, Jan Płócienniczak, Roman Bratny, Barbara Stanosz.
Puerto - coffee culture, ul. Garncarska 7-9 (tel. 058 305 55 98)
KRAKÓW
15.11 środa
17:00
Sesja autografów: Marek Harny, Michał Rusinek, Antonina Turnau
EMPiK Megastore, Rynek Główny 5
19:00
Krakowskie klimaty
O tym, że Kraków nie tylko preclami, ale i zbrodnią stoi, rozmawiają: Marek Harny, Michał Rusinek, Antonina Turnau,
Prowadzi: Łukasz Orbitowski
Razzy Dazzy Jazz Club, ul. św. Tomasza 11 a
16.11 czwartek
18:00
Kryminał jako kostium
Spotkanie z Eustachym Rylskim
Prowadzi: Marcin Baran
Razzy Dazzy Jazz Club, ul. św. Tomasza 11 a
20:00
Jak zabić na szklanym ekranie?
Z twórcami seriali W11, Detektywi i Kryminalni rozmawia Witold Bereś.
Razzy Dazzy Jazz Club, ul. św. Tomasza 11 a
17.11 piątek
17:00
Sesja autografów: Gaja Grzegorzewska, Krzysztof Kotowski, Jacek Rębacz.
EMPiK Megastore, Rynek Główny 5
18:00
Kryminalne początki
Tegoroczni debiutanci - Gaja Grzegorzewska, Jacek Rębacz, Iza Smolarek i Tomasz Klarecki - opowiadają o swojej literackiej inicjacji
Prowadzi: Marcin Baran
Razzy Dazzy Jazz Club, ul. św. Tomasza 11 a
20:00
Literaci kontra zawodowcy
Komisarze śledczy W11 versus Marek Harny i Krzysztof Kotowski.
Prowadzi: Irek Grin
Razzy Dazzy Jazz Club, ul. św. Tomasza 11 a
18.11 sobota
14:00
Fabryka Bestsellerów przedstawia: "Śmierć na dobry początek" - zbiór opowiadań kryminalnych Księgarnia Hiszpańska Elite, Mały Rynek 4
15:30
Spotkanie i sesja autografów: Marek Krajewski
Prowadzi: Marcin Baran EMPiK Megastore, Rynek Główny 5
16:30
Sesja autografów: Jeffery Deaver Empik Megastore, Rynek Główny 5
18:00
Spotkanie z Jefferym Deaverem Prowadzą: Irek Grin i Marcin Świetlicki Razzy Dazzy Jazz Club, ul. św. Tomasza 11 a
20:00
Ceremonia wręczenia Nagrody Wielkiego Kalibru za najlepszą polską powieść kryminalną lub sensacyjną ubiegłego roku. Wręczenie Honorowej Nagrody Wielkiego Kalibru Jeffery'emu Deaverowi. Wręczenie Honorowej Nagrody Wielkiego Kalibru za nowatorskie działania promujące kulturę kryminalną w Polsce.
21.00
Koncert Elżbiety Mielczarek z zespołem Razzy Dazzy Jazz Club, ul. św. Tomasza 11 a
19.11 niedziela
12:00
Spotkanie z laureatem Nagrody Wielkiego Kalibru
Prowadzi: Marcin Baran
Księgarnia Hiszpańska Elite, Mały Rynek 4
19:00
Spotkanie z Jerzym Nasierowskim
Prowadzi: Marcin Wilk
Razzy Dazzy Jazz Club, ul. św. Tomasza 11 a
POZNAŃ
15.11 środa
10.00
Godzina kryminału
Sesja naukowa z udziałem Tomasza Nowaka, Jacka Nowakowskiego, Ryszarda Przybylskiego, Tomasza Sobieraja, Piotra Śliwińskiego
Collegium Maius, sala Śniadeckich, ul. A. Fredry 10
18:00
Kryminalne początki
Tegoroczni debiutanci - Gaja Grzegorzewska, Jeff Leng, Iza Smolarek i Tomasz Klarecki - opowiadają o swojej literackiej inicjacji
Prowadzi: Irek Grin
Księgarnia Bookarest, Galeria Stary Browar, Dziedziniec Sztuki, ul. Półwiejska 42
20:00
Spotkanie z Marcinem Świetlickim
Prowadzi: Jerzy Borowczyk
Księgarnia Bookarest, Galeria Stary Browar, Dziedziniec Sztuki, ul. Półwiejska 42
16.11 czwartek
19:00
Spotkanie z Arturem Baniewiczem i Konradem Laguną
Prowadzi: Edward Pasewicz
Księgarnia Bookarest, Galeria Stary Browar, Dziedziniec Sztuki, ul. Półwiejska 42
17.11 piątek
14:00
Fabryka Bestsellerów przedstawia:
"Śmierć na dobry początek" - zbiór opowiadań kryminalnych
Collegium Maius, sala 220, ul. A. Fredry 10, Poznań
Maciej Żurawski przedstawia polskie filmy kryminalne:
17.00 "Ostatni kurs" (1963), reż. Jan Batory
19.00 "Wśród nocnej ciszy" (1978), reż. Tadeusz Chmielewski
21.00 "Anna i wampir" (1981), reż. Janusz Kidawa
Kino Malta, ul. Filipińska 5 (przy Rynku Śródeckim), Poznań
Wstęp wolny
19:00
O porwaniach, uprowadzeniach i kidnapingu rozmawiają: Artur Górski i Joanna Szymczyk
Prowadzi: Edward Pasewicz
Księgarnia Bookarest, Galeria Stary Browar, Dziedziniec Sztuki, ul. Półwiejska 42
18.11 sobota
20.00
Przedwczesny pogrzeb - spektakl teatralny inspirowany opowiadaniem E. A. Poe
Scenariusz: Krzysztof Skibski
Reżyseria: Tomasz Zajcher
Bilety (9 zł) do nabycia w kawiarni U Przyjaciół lub na godzinę przed spektaklem. Kawiarnia U Przyjaciół, ul. Mielżyńskiego 27/29
WARSZAWA
15.11 środa
19:00
Spotkanie z Jerzym Nasierowskim i Janem Płócienniczakiem
Prowadzi: Robert Ostaszewski
20:30
"Zbrodnia i..." (1995), reż. Franciszek Trzeciak
W filmie o kulisach domniemanej zbrodni, aresztowania i uwięzienia Jerzego Nasierowskiego opowiadają m.in. Jerzy Nasierowski, Krzysztof Zanussi, Jan Płócienniczak, Roman Bratny, Barbara Stanosz.
Centralny Dom Qultury, ul. Burakowska 12
20:00
Spotkanie z reżyserem Januszem Majewskim
Prowadzi: Maciej Żurawski
Kino Lab, Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski Al.Ujazdowskie 6
21:00
"Zbrodniarz, który ukradł zbrodnię" (1967), reż. Janusz Majewski
Kino Lab, Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski Al. Ujazdowskie 6
16.11 czwartek
18:00
Zbrodnie galicyjskie
O detektywistycznych zagadkach polskiego południa rozmawiają: Michał Rusinek, Antonina Turnau, Jacek Rębacz
Prowadzi: Wojciech Krusiński
Centralny Dom Qultury, ul. Burakowska 12
20:00
Spotkanie z Grzegorzem Matheą, Krzysztofem Kotowskim, Mirosławem Tomaszewskim
Prowadzi: Wojciech Orliński
Centralny Dom Qultury, ul. Burakowska 12
18:00
Krew na taśmie
O polskich filmach kryminalnych rozmawiają Maciej Żurawski i Andrzej Trzos-Rastawiecki.
19:00
"Wśród nocnej ciszy" (1978), reż. Tadeusz Chmielewski
20:30
"Trąd" (1971), reż. Andrzej Trzos-Rastawiecki
Kino Lab, Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski Al. Ujazdowskie 6
17.11 piątek
18:00
Kryminał jako kostium
O różnych obliczach detektywistycznych historii rozmawiają: Mirosław M. Bujko, Paweł Jaszczuk, Eustachy Rylski
Prowadzi: Piotr Bratkowski
Centralny Dom Qultury, ul. Burakowska 12
20:00
Spotkanie z Markiem Krajewskim
Prowadzi Jarosław Klejnocki
Centralny Dom Qultury, ul. Burakowska 12
18.11 sobota
18:00
Spotkanie z Joanną Chmielewską
Prowadzi: Tadeusz Lewandowski
Centralny Dom Qultury, ul. Burakowska 12
20:00 Koncert kryminalny
Białoruski underground:
Alians, Neuro Dubel, Czyrvonym pa Bielym, Tav. Mauzer
Centralny Dom Qultury, ul. Burakowska 12
19.11 niedziela
14.00
Fabryka Bestsellerów przedstawia:
"Śmierć na dobry początek" - zbiór opowiadań kryminalnych Centralny Dom Qultury, ul. Burakowska 12 |
Ilustracja: D. Krupa
