Już 26 sierpnia, po uprzednim odwodnieniu kanałów, do Śródmieścia przedostała się Komenda Główna Armii Krajowej oraz Delegat Okręgowy na m.st. Warszawę. Do godz. 20:00, 1 września postanowiono zakończyć ewakuację lżej rannych, żołnierzy nieuzbrojonych oraz niewielkiej liczby ludności cywilnej. Następnie pod ziemię zaczęły schodzić oddziały z bronią.
Zejście do kanału odbywało się częściowo pod ostrzałem artyleryjskim i lotniczym, a ostatniego dnia rano także pod ogniem niemieckiej piechoty. Ok. godziny 9:00, 2 września gruzy zbombardowanego Sądu Apelacyjnego zawaliły główny właz na pl. Krasińskich.
Trasa od pl. Krasińskich do wyjścia przy Wareckiej w Śródmieściu liczyła ponad półtora kilometra i jej pokonanie zajmowało kilka godzin (np. patrol rozpoznawczy w nocy 24/25 sierpnia pokonał podobną drogę w ciągu czterech godzin). Przedostało się tędy do 4500 powstańców. Na Żoliborz przeszło do 800 osób. Kanały warszawskie miały szerokość od 60 do 160 cm oraz wysokość od 90 do 240 cm.
Sieć wodociągów i kanalizacji zaprojektował w latach 1876-1878 angielski inżynier William Lindley, który wcześniej wybudował system dla Frankfurtu nad Menem. Realizacją od 1881 kierował jego syn William Heerlein. Główny kanał tej sieci ("A") biegł od Stacji Filtrów do Lasku Bielańskiego. Wraz z głównymi dopływami, kanałami "B" i "C", przechodził pod Alejami Jerozolimskimi syfonami rurowymi o małej średnicy, co wobec ich zatopienia spowodowało podzielenie dróg kanalizacyjnych podczas powstania na dwie części. Do ewakuacji Starówki wykorzystywano m.in. kolektor "C".
W drugiej połowie września kanałami ewakuowano około 200 żołnierzy z Czerniakowa oraz wyprowadzano oddziały mokotowskie do Śródmieścia. Wcześniej, na początku sierpnia, wykorzystywały je oddziały na Ochocie. Poza ewakuacją wojska służyły one do utrzymywania łączności oraz transportowania amunicji i zaopatrzenia. Miały też zastosowanie bojowe, np. w nocy 30/31 sierpnia przeprowadzono nimi desant powstańczej grupy szturmowej na pl. Bankowy.
Niemcy przeciwdziałali podziemnej komunikacji m.in. ustawiając zapory (co poza tarasowaniem przejścia powodowało także spiętrzanie poziomu ścieków) lub pułapki z odbezpieczonymi granatami oraz wrzucając np. karbid (używany w lampach, pod wpływem działania wody wydzielał palny gaz acetylen).
Kanały były później wykorzystywane także podczas walk miejskich m.in. we Wrocławiu i Budapeszcie.
Artykuł zatytułowany Powstańcza ewakuacja kanałami ze Starego Miastapierwotnie został opublikowany na stronie Muzeum Historii Polski. Materiał został opublikowany na licencji CC BY-SA 3.0.
Czytaj też:
Historia Powstania Warszawskiego w pigułce. 25 rzeczy, które warto wiedzieć