Przyczynił się do podniesienia z upadku państwa Piastów po załamaniu z czasów Mieszka II, odnowił arcybiskupstwo gnieźnieńskie i koronował się na króla, prowadził bardzo odważną i szeroko zakrojoną politykę zagraniczną. Jednak niewyjaśniony konflikt z biskupem krakowskim Stanisławem ze Szczepanowa stał się przyczyną jego upadku. Kto miał rację? Biskup był zdrajcą czy król mordercą?
Polska Bolesława
Bolesław Śmiały urodził się ok. 1042 r. i był pierworodnym synem Kazimierza Odnowiciela i ruskiej księżniczki Dobroniegi, siostry księcia kijowskiego Jarosława Mądrego. Po śmierci Bolesława Chrobrego państwo piastowskie doświadczyło wielu klęsk. Mieszko II w wyniku najazdu niemieckiego i ruskiego oraz reakcji pogańskiej w kraju utracił koronę i musiał zgodzić się na podział państwa. Udało mu się wrócić na tron, ale wkrótce potem zmarł. Na ziemie polskie najechał książę czeski Brzetysław, grabiąc Wielkopolskę i uwożąc do swej stolicy zabrane z Gniezna relikwie św. Wojciecha.
Syn Mieszka Kazimierz, nazwany później Odnowicielem, wrócił do kraju z pomocą cesarza Henryka III, który podobno oddał do jego dyspozycji 500 ciężkozbrojnych rycerzy. Udało mu się złamać opór możnych, szczególnie silny na Mazowszu, gdzie swoje państwo stworzył Masław, dawny urzędnik Mieszka II. Kazimierz odzyskał również Śląsk zajęty przez Czechów, musiał jednak zobowiązać się do płacenia trybutu z racji posiadania tego terenu. Przystąpił również do odbudowy zniszczonej struktury kościelnej, jednak dzieło odnowienia państwa to zbyt wielkie zadanie, aby można było mu podołać za czasów panowania jednego władcy. Kazimierz zmarł 28 listopada 1058 r. Bolesław, najstarszy z jego dzieci, miał wówczas około 16 lat, młodszy Władysław około 15, kolejny Mieszko 13 a najmłodszy Otto, urodzony w 1046 r., przeżył tylko dwa lata.
Bolesława już średniowieczni kronikarze obdarzyli przydomkiem „szczodrego” – pisał o nim w ten sposób Wincenty Kadłubek. Najstarszą kroniką opisującą dzieje Bolesława jest dzieło Galla Anonima powstałe w latach 1112–1116 na dworze Bolesława Krzywoustego. Autor nie był świadkiem wypadków, które opisywał, ale dzięki temu, że przebywał na dworze panującego księcia dysponował dobrymi informacjami na temat panowania jego stryja. Jednak okoliczności utraty tronu i wygnania Bolesława Szczodrego nie pozostawały bez wpływu na rzeczywistość, w której żył. Jego dzieło przekazuje określoną wizję świata, jest przede wszystkim pomnikiem Bolesława Krzywoustego i nie powinno znaleźć się w nim nic, co mogłoby rzucić na cień na tego księcia. Kronika Wincentego Kadłubka powstawała natomiast dużo później, na dworze Kazimierza Sprawiedliwego w latach 1190–1208. Jej autor był duchownym krakowskim, w 1208 r. został biskupem, a więc niejako następcą św. Stanisława na jego stolicy. Tworzył w okresie rozbicia dzielnicowego, co również nie pozostawało bez wpływu na jego działalność pisarską.
Sprawa konfliktu Bolesława Szczodrego z biskupem krakowskim Stanisławem ze Szczepanowa rzuciła cień na całe jego panowanie. Kronikarze, którzy pisali o Bolesławie, znali jego przykry koniec, patrzyli więc na niego od początku przez pryzmat konfliktu z biskupem. Tragiczna postać króla poruszała wyobraźnię twórców – powstało kilka tragedii opowiadających o jego losach, a najsłynniejsza z nich wyszła spod pióra Stanisława Wyspiańskiego. Szczodry stał się również bohaterem dwóch powieści z cyklu piastowskiego Karola Bunscha: Imiennik – Śladem pradziada oraz Imiennik – Miecz i pastorał.
Mąż hojny a wojowniczy
Młody Bolesław najprawdopodobniej bez żadnych komplikacji przejął władzę w kraju. Nie wiemy dokładnie, czy uposażono w jakiś sposób innych synów Kazimierza Odnowiciela – niektórzy przypuszczają, że Władysław mógł otrzymać w zarząd Mazowsze. Gall Anonim opisuje monarchę jako władcę zdolnego, obdarzonego wieloma zaletami, ale porywczego i gwałtownego. Wspomina również o ambicji i pysze, które według kronikarza były przyczyną upadku króla.
Bolesław większość swojego panowania poświęcił próbom podniesienia utraconego prestiżu Polski na arenie międzynarodowej i zrzucenia zależności trybutarnej od Czechów. Władca wmieszał się w dynastyczne spory na Węgrzech, Rusi i w Czechach popierając kontrkandydatów do tamtejszych tronów, aby zapewnić sobie ich poparcie. W 1060 r. do Polski zbiegł wypędzony z Węgier książę Bela. Przebywał on tutaj już wcześniej i poślubił córkę Mieszka II. Bela odziedziczył tron po starszym bracie Andrzeju, ale kiedy temu ostatniemu urodził się syn, jego szanse na objęcie dziedzictwa drastycznie zmalały. Co więcej, Andrzej dysponował poparciem króla niemieckiego Henryka IV, ponieważ jego żoną była siostra Henryka, Judyta. Bela postanowił więc poszukać sprzymierzeńców w rodzinie swojej żony. Bolesław najprawdopodobniej przyjął propozycję interwencji z entuzjazmem, widząc w tym szansę zwiększenia swojego prestiżu oraz pozbawienia cesarza cennego sojusznika na Węgrzech. Kazimierz Odnowiciel musiał się zgodzić na zależność od niemieckiego władcy, ale Bolesław bardzo chciał się jej pozbyć. Wkrótce doszło do wyprawy na Węgry, Bela pokonał w bitwie Andrzeja, który zmarł z odniesionych w walce ran. Wydawałoby się, że Bolesław odniósł wielki sukces, osadził na tronie węgierskim przychylnego sobie władcę, który jemu właśnie zawdzięczał wszystko co posiadał. Niestety, młody król kierując wszystkie siły na południową granicę utracił kontrolę nad Pomorzem.
Między Węgrami, Rusią i Czechami
Po wyprawie węgierskiej Bolesław musiał przekonać pozostałych sąsiadów, że nie stanowi zagrożenia dla istniejącego ładu, ocieplił więc znacznie stosunki z Czechami wydając swoją siostrę za następcę tronu, Wratysława. W 1063 r. konieczna była jednak kolejna interwencja na Węgrzech, gdzie zmarł Bela i rozgorzała walka o tron pomiędzy jego synem, Gejzą, a potomkiem poprzedniego władcy, Salomonem. Bolesław interweniował na korzyść tego pierwszego, aby zapewnić sobie utrzymanie wpływów jakimi cieszył się za panowania jego ojca. Salomon był natomiast związany z królem niemieckim.
Już wkrótce Bolesław podjął kolejną interwencję, tym razem na Rusi. O pomoc poprosił go krewny jego matki, Izjasław, książę kijowski. Młody król po raz kolejny chętnie pomógł wygnańcowi, aby zyskać wpływ na ruskie sprawy. Wyprawił się aż do Kijowa, w czym kronikarz Gall Anonim widział podobieństwo do zwycięskich ruskich wypraw Bolesława Chrobrego. Osadził na tronie Izjasława, ale zachowywał się względem niego bardzo wyniośle, podkreślając na każdym kroku, że ruski książę wszystko mu zawdzięcza. Kiedy władcy mieli wymienić pocałunek pokoju na znak wzajemnego szacunku Szczodry miał zamiast tego nie zsiadając z konia, ze śmiechem… wytargać sprzymierzeńca za brodę. Taki brak szacunku musiałby zostać bardzo negatywnie odebrany również przez ruskich poddanych Izjasława. Pomniejszało to jego prestiż i znaczenie jako niezależnego władcy.
W tym samym czasie pogorszyły się stosunki z Czechami, ponieważ Bolesława odwiedził Jaromir, młodszy brat czeskiego władcy. Polski książę zaczął go popierać, przestał również płacić Czechom trybut ze Śląska. Wkrótce doszło do starć granicznych. W zatarg wmieszał się Henryk IV, który na zjeździe w Miśni nakazał wznowienie płacenia trybutu ze Śląska. Bolesław nie zamierzał zastosować się do narzuconych z góry wymagań. W 1073 r. król niemiecki zwołał wyprawę swoich lenników przeciw Bolesławowi. Zdawało się, że nad głową młodego księcia zebrały się czarne chmury. Bolesław umiał jednak sprytnie zażegnać niebezpieczeństwo. Poparł wybuch… buntu Sasów, który skutecznie uniemożliwił wyprawę na Polskę i zmusił królewskich lenników do skupienia wszystkich sił na tłumieniu powstania. Henrykowi IV lojalnie pomagał czeski Wratysław. Bunt Sasów na pewien czas zażegnał niebezpieczeństwo niemieckie, a kiedy został stłumiony nieoczekiwanym sprzymierzeńcem Bolesława stał się… papież Grzegorz VII.
Odnowiciel Kościoła
Tymczasem dzięki chwilowemu odprężeniu w polityce zagranicznej, kiedy na tronach Węgier i Rusi zasiadali sprzymierzeńcy Bolesława a Henryk IV i Wratysław zajęci byli walkami w Saksonii, książę mógł poświęcić się polityce wewnętrznej. Zdaje się, że główną troską Bolesława, późniejszego domniemanego zabójcy biskupa było… odnowienie polskiej organizacji kościelnej. Po zaburzeniach z lat 30. XI w. wiele kościołów utraciło swoje majątki a wielu księży zginęło lub zbiegło. Wskutek czeskiego najazdu upadło nawet arcybiskupstwo gnieźnieńskie. Za czasów Kazimierza Odnowiciela głównym ośrodkiem kościelnym stał się Kraków, ale Bolesław dążył do odnowienia pierwotnej struktury. Przyczynił się do utworzenia nowego biskupstwa w Płocku i odnowienia biskupstwa poznańskiego. Wspierał fundacje klasztorne w Tyńcu, Mogilnie, Lubiniu, Płocku i Wrocławiu.