Wieszcz nienarodowy

Wieszcz nienarodowy

Portret Stanisława Moniuszki
Portret Stanisława Moniuszki Źródło: Tytus Maleszewski, Muzeum Narodowe w Warszawie
Stanął na cokołach, trafił na banknot, a 2019 r. ogłoszono jego rokiem. Jednak dopiero teraz odkrywamy, że słuchaliśmy uładzonych, „patriotycznych” interpretacji jego utworów. I zaczynamy słuchać prawdziwego Stanisława Moniuszki.
Filip Lech

Dworzec Centralny w Warszawie zyskał w tym roku nowego patrona. Nazwisko kompozytora znają niemal wszyscy Polacy – w końcu w każdym mieście jest ulica Stanisława Moniuszki. Co bardziej dowcipni sugerowali, żeby dworcową halę główną przerobić na Halkę główną, z której wychodzi się na Straszny dwór. Minister kultury i dziedzictwa narodowego Piotr Gliński zaznaczył, że: „W ten sposób Warszawa będzie wyjątkową stolicą świata, gdzie dwa największe porty komunikacyjne – Lotnisko Chopina i Dworzec Moniuszki – będą nazwane imionami naszych wielkich kompozytorów”. Ale ilu z nas potrafi zanucić jakąś arię z „Halki” albo „Strasznego dworu”, ewentualnie zaśpiewać fragment pieśni ze „Śpiewnika domowego”? A przecież artysta napisał osiem oper i kilkanaście operetek, ponad 300 pieśni, kilkadziesiąt utworów kameralnych i symfonicznych, wiele utworów religijnych. Warto zdjąć go z cokołów i zadać sobie pytanie, co naprawdę wiemy o urodzonym 200 lat temu „drugim po Chopinie wieszczu narodowym”.

Szlachecki awangardzista

– Jesteśmy dziedzicami zaniedbań wielu pokoleń. Już w latach 30. XX w. pisano, że: „Kultura polska wyrządza krzywdę Moniuszce”. Zygmunt Stary, nobilitując rodzinę Moniuszki, nadał jej herb Krzywda. Profetycznie – mówi w rozmowie z „Wprost” Waldemar Dąbrowski, dyrektor Teatru Wielkiego – Opery Narodowej, pełnomocnik ds. organizacji obchodów Roku Moniuszkowskiego. Autora „Halki” zapamiętaliśmy jako starszego, otyłego mężczyznę w okularach. A przecież w swoich czasach był człowiekiem na wskroś nowoczesnym. Właściwie skazanym na nowoczesność od urodzenia. Przyszedł na świat w 1819 r. w Ubielu, majątku znajdującym się na terenie dzisiejszej Białorusi. Pochodził z bardzo dobrej, ale nietypowej, bo postępowej, rodziny. Jego stryj – Dominik Moniuszko – postanowił podzielić swój majątek pomiędzy chłopów, których edukował w zbudowanych przez siebie szkołach. Działo się to 30 lat przed zniesieniem pańszczyzny, więc jego środowisko nie patrzyło na te eksperymenty społeczne przychylnie. Po śmierci Dominika nikt nie kontynuował jego postępowych planów. Stanisław odziedziczył po nim księgozbiór liczący tysiąc egzemplarzy, który stanowił podstawę jego wszechstronnej edukacji. Był poliglotą i jak na obywatela zniewolonego kraju sporo podróżował. Odwiedził m.in. Paryż, Pragę, Bratysławę, jeździł po imperium rosyjskim.

Kompozytor, który kiedyś spoglądał na nas z banknotów o nominale 10 tys. zł – to chichot historii – nigdy nie radził sobie dobrze z pieniędzmi. Zamiast zajmować się majątkiem, postanowił zostać muzykiem. Kształcił się w Warszawie, Wilnie, w końcu w Berlinie. Zarabiał, grając na organach, ucząc gry na fortepianie. Był też działaczem społecznym, wspomagał amatorskie orkiestry, zakładał chóry i kółka śpiewacze.

Chude lata

Pierwsze kroki kompozytorskie Moniuszki nie były łatwe – w Wilnie trudno mu było znaleźć wykonawców do odegrania jego dzieł, poza tym problemy robiła mu carska cenzura. Próbował znaleźć uznanie w Rosji. Odwiedził Moskwę, w Sankt Petersburgu starał się o posadę dyrygenta w tamtejszej filharmonii. Przegrał wyścig o stanowisko z Wiktorem Każyńskim, autorem melodii „Wlazł kotek na płotek”. Ale gdyby dostał posadę w Rosji, prawdopodobnie nie obchodzilibyśmy Roku Moniuszkowskiego.

W końcu zdobył posadę dyrektora – dyrygenta Teatru Wielkiego w Warszawie. Mimo prestiżowej posady trudno było mu się utrzymać – w końcu musiał wykarmić rodzinę (miał siedmioro dzieci) i służbę, razem kilkanaście osób. Wiązał koniec z końcem dzięki pomocy mecenasów, wspierali go m.in. kupiec Henryk Toeplitz i hrabianka Maria Kalergis, która uczyła się u samego Chopina. Kiedy Moniuszce brakowało na obiad, pożyczał drobne pieniądze od swoich wydawców, Gebethnera i Wolffa. Był przepracowany i prowadził niezdrowy tryb życia, zmarł w wieku 53 lat na zawał serca. Jego pogrzeb stał się patriotyczną manifestacją – uczestniczyło w nim 80 tys. osób.

Nieporozumienia wokół wieszcza

W życiu Moniuszki bywało różnie. Ale zawsze towarzyszyła mu świetna muzyka. Lekka, ale dramatyczna, czasami melancholijna; pełna ciekawych barw, chwytliwych melodii, romantycznych odniesień do muzyki ludu.

Kojarzymy Moniuszkę z patosem i szlacheckimi kontuszami, ale jeśli sięgniemy głębiej w libretta jego dzieł scenicznych, okaże się, że są to utwory bardzo dowcipne i niejednoznaczne. Utarło się, że „Straszny dwór” powstał jako reakcja na powstanie styczniowe. Badania muzykologiczne udowodniły, że opera została napisana wcześniej. Z kolei „Halka” to dzieło wręcz wywrotowe – pisać o dramacie chłopki, kiedy społeczeństwo ciągle pamięta krwawe wydarzenia rabacji galicyjskiej? Wśród oper Moniuszki warto wymienić „Parię”, opowieść inspirowaną wyobrażeniami o hinduskiej mitologii. Brzmi mało narodowo, prawda? Moniuszko już w momencie pogrzebu został okrzyknięty wieszczem narodowym, twórcą nowoczesnej polskiej opery. Niestety, równie szybko zaprzestano grywać jego utworów, po prostu pojawiły się inne mody. Jego muzyka zaczęła być orkiestrowana przez kolejne pokolenia kompozytorów, tak żeby brzmiała bardziej „współcześnie”.

Straciła przez to swój oddech, lekkość – nabrała za to topornej wagnerowskiej powagi. Dopiero w XXI w. muzykolodzy zaczęli badać rękopisy Moniuszki, zastanawiając się: czego my właściwie przez ten cały czas słuchaliśmy? Do podobnych wniosków dochodzą twórcy teatralni, którzy odczarowują Moniuszkę z kostiumu socrealistyczno-patriotycznego. Odnajdują w jego dziełach opowieści uniwersalne, nie tylko narodowe.

Zaniedbane dziedzictwo

Dziś wcale nie jest łatwo poznać twórczość tego „drugiego po Chopinie” polskiego kompozytora. 200 lat zaniedbań odbiło się na Moniuszkowskim dorobku fonograficznym – dobre (i łatwo dostępne) nagrania jego muzyki są rzadkością. Wielbiciele śpiewu operowego powinni zacząć od przeszukiwania bogatej biblioteki portalu YouTube, można tam znaleźć arie z oper Moniuszki w wykonaniach dawnych mistrzów polskiej opery: Andrzeja Hiolskiego, Wiesława Ochmana, Bernarda Ładysza, Bogny Sokorskiej, Haliny Słonickiej, Teresy Żylis-Gary. Po klasykach można sięgnąć po młodsze talenty, które z powodzeniem koncertują w największych salach operowych Europy: Aleksandrę Kurzak, Piotra Beczałę, Mariusza Kwietnia. Aby poznać Moniuszkę lżejszego, pozbawionego ciężaru narodowej zbroi, w którą przyodziali go krytycy z poprzednich epok, warto sięgnąć po nagranie „Halki” przetłumaczonej na włoski w wykonaniu Europy Galante i Chóru Opery Podlaskiej pod dyrekcją Fabia Biondiego.

To wykonanie zrealizowane na instrumentach z epoki Moniuszki – różnicę usłyszą nie tylko osłuchani odbiorcy. Warto też poznać kantatę „Widma” w wykonaniu Wrocławskiej Opery Barokowej pod batutą Andrzeja Kosendiaka. To Moniuszko poważniejszy, próbujący muzycznie przedstawić słowiańskie obrzędy z II części „Dziadów” Mickiewicza. Co z pieśniami, repertuarem kameralnym, religijnym? Tu sytuacja jest dużo gorsza. Waldemar Dąbrowski, koordynator Roku Moniuszkowskiego, podsunął ostatnio słynnemu pianiście Januszowi Olejniczakowi partytury fortepianowych utworów Moniuszki. Ten widział je po raz pierwszy w życiu, chociaż muzyka polska stanowi istotną część jego repertuaru. – Twórczość religijna Moniuszki też jest prawie nieznana, nawet niektórym hierarchom kościelnym, z którymi rozmawiałem – mówi Dąbrowski. Miejmy nadzieję, że 2019 r. przyniesie nagrania, które zagospodarują pustkę po jednym z największych polskich kompozytorów XIX w. Twórczością Moniuszki zachwycił się Fabio Biondi, włoski dyrygent specjalizujący się w muzyce dawnej – czy Moniuszko w końcu zrobi karierę międzynarodową?

Więcej możesz przeczytać w 12/2019 wydaniu tygodnika Wprost.

Archiwalne wydania tygodnika Wprost dostępne są w specjalnej ofercie WPROST PREMIUM oraz we wszystkich e-kioskach i w aplikacjach mobilnych App StoreGoogle Play.

Spis treści tygodnika Wprost nr 12/2019 (1878)

  • Historia dwóch informacji17 mar 2019, 20:00Nie wiedzieć czemu właśnie teraz, ale w ubiegłym tygodniu media społecznościowe obiegła wypowiedź z grudniowej audycji Radia Maryja „Jak być dobrą żoną w sypialni”. Cytat rozchodził się wirusowo i brzmiał tak: „W czasie współżycia seksualnego, jak...3
  • Niedyskrecje parlamentarne17 mar 2019, 20:00WIEMY, JAKĄ STRATEGIĘ PRZYJMIE PLATFORMA OBYWATELSKA NA WYBORY EUROPEJSKIE. I ta – o dziwo – będzie dotyczyła Unii Europejskiej. – Będziemy mówili, że Polski PiS nikt w UE nie traktuje poważnie. Że PiS w Europie to wstyd i obciach. Marginalizują...6
  • Obraz tygodnia17 mar 2019, 20:0017,5 mln zł to koszt silnika, który został zamontowany w bolidzie F1 Roberta Kubicy. Wygrana Katarzyna Kant-Wysocka Dotarła do finału teleturnieju „Milionerzy”, wiedziała, co to różańcowa tajemnica chwalebna, więc wygrała 1 mln zł Przegrany...9
  • Prokuratura kontra wydawca „Wprost”17 mar 2019, 20:00Sąd nie przychylił się do wniosku prokuratury i nie zastosował wobec Michała M. Lisieckiego, prezesa PMPG, bezwzględnego aresztu tymczasowego. – Zarzuty, które mi postawiła prokuratura, są bezzasadne – skomentował decyzję sądu Lisiecki. W piątek...10
  • Info radar17 mar 2019, 20:00Samorządowcy podyskutują o przyszłości Tuż przed wyborami do Parlamentu Europejskiego, od 8 do 9 kwietnia, w Krakowie odbędzie się V Europejski Kongres Samorządów. Weźmie w nim udział ok. 2 tys. uczestników z niemal 40 krajów. Prawie 100...12
  • Jak zostałem Jeziorańskim17 mar 2019, 20:00Rozmowa z Philippem Tłokińskim, aktorem13
  • Święta ignorancja17 mar 2019, 20:00Lewo KIEDYŚ MI SIĘ WYDAWAŁO, ŻE JEZUS PRZYSZEDŁ NA ŚWIAT, BY GŁOSIĆ MIŁOŚĆ I WALCZYĆ Z PRZEMOCĄ, A KOŚCIÓŁ TO ZIEMSKIE NARZĘDZIE DO REALIZACJI TYCH CELÓW. Wydawało mi się też, że biblijna przypowieść o bogatym młodzieńcu szukającym zbawienia,...14
  • Zabawa w chowanego17 mar 2019, 20:00Homoseksualiści w polskim sporcie to temat tabu. Boją się o nim rozmawiać nawet sportowcy, którzy osobami homoseksualnymi nie są. Wprawdzie kolegują się z gejami i lesbijkami, ale publicznie nie chcą ich popierać, bo boją się, że stracą sponsorów.16
  • Mój coming out17 mar 2019, 20:00Jestem lesbijką i nie zamierzam robić z tego tajemnicy. Chcę być szczęśliwa i nie zrezygnuję z tego dla czyjejś wygody – ujawnia Katarzyna Skorupa, siatkarka.22
  • Strach przed miłością17 mar 2019, 20:00Nie da się zmienić orientacji seksualnej, jest ona częścią natury człowieka. Jednak politycy, duchowni, środowisko i rodzina oczekują tego od osób LGBT. Konsekwencją są osobiste dramaty, depresje i próby samobójcze.24
  • Tęczowy przełom w Watykanie17 mar 2019, 20:00ROZMAWIAŁ Karol Górski Pańskie zdjęcie z papieżem Franciszkiem robi furorę w internecie – zorganizowane grupy osób LGBT nie goszczą w Watykanie zbyt często. To była nasza trzecia pielgrzymka do Rzymu, jednak pierwszy raz gościliśmy u samego...28
  • Ból17 mar 2019, 20:00Polska jest sercem Europy – twierdzi PiS. A ja się obawiam, że nie sercem, lecz zupełnie inną częścią ciała. Bólu tejże dostali polscy prawicowcy i biskupi w związku z deklaracją LGBTQ, którą niedawno podpisał prezydent Warszawy Rafał Trzaskowski.29
  • Wojna światopoglądowa na całego17 mar 2019, 20:00Prawica z lewicą kłócą się o deklarację LGBT+. Kto zyska, a kto straci na sporze, który wybuchł na trzy miesiące przed wyborami europejskimi?30
  • Ratujmy dzieci przed facetami po czterdziestce17 mar 2019, 20:00Pół Polski rozprawia na temat standardów Międzynarodowej Organizacji Zdrowia (WHO) dotyczących edukacji dzieci. Ich zastosowanie, wedle krytyków, ma prowadzić do „seksualizacji dzieci przez środowiska LGBT”. Mieliśmy już wcześniej potwora gender i...33
  • Rządy Koalicji Europejskiej będą koszmarem17 mar 2019, 20:00Prezes Kaczyński jest postacią bardzo charyzmatyczną i nie zauważyłem, by potrzebował bądź szukał następcy – mówi Adam Bielan, wicemarszałek Senatu.34
  • Zemsta krwi nad Wisłą17 mar 2019, 20:00Mahomet Daudow, przewodniczący prorosyjskiego czeczeńskiego parlamentu, grozi „rodową zemstą krwi” mieszkającemu na terenie Polski czeczeńskiemu opozycjoniście Tumso Abdurachmanowowi. – Przyjadę po ciebie – zapowiada polityk.38
  • Niebezpieczne pomieszanie ról17 mar 2019, 20:00Pomysł, że władze Niemiec lepiej rozumieją się na polskim interesie niż rząd w Warszawie, wygląda na zwariowany. Na pierwszy rzut oka warszawska deklaracja Manfreda Webera robi wrażenie niedorzeczności albo prowokacji. Oto bowiem wiceszef...41
  • Jasna strona gier17 mar 2019, 20:00Gry komputerowe mogą pomagać dzieciom w nauce i rozwoju społecznym. Skoro już są, warto korzystać z tego, co w nich najlepsze.42
  • Amerykański sen w Polsce17 mar 2019, 20:00Tomasz Biernacki 20 lat temu otworzył swój pierwszy, niewielki sklep. Od 18 marca jego spółka jest notowana w gronie tuzów warszawskiej giełdy.48
  • Zakupy na Maxxa17 mar 2019, 20:00Sklepy TK Maxx odnoszą sukces nad Wisłą, bo łączą to, co polski konsument kocha – znane marki, obniżone ceny i dreszczyk emocji.52
  • Hossa Bessa17 mar 2019, 20:00Cyber-Gaga Lady Gaga wystąpi w „Cyberpunk 2077” – najnowszej grze od warszawskiego producenta CD Projekt RED. Taką informację opublikował w zeszłym tygodniu francuski portal ActuGaming, powołując się na źródła blisko związane z polską spółką. Lady...55
  • #nowePZU przynosi efekty17 mar 2019, 20:00Grupa PZU może zaliczyć 2018 r. do wyjątkowo udanych. Odnotowała rekordowe sprzedaż i zysk, poprawiła rentowność i cały czas inwestuje w nowe technologie.56
  • Węgierski kogut i eurochadecka kura17 mar 2019, 20:00Jest stary kawał o tym, co myśli kogut, biegnąc za kurą, robiącą dla przyzwoitości ze dwa kółka, żeby nie wyglądać na zbyt łatwą. Podobne relacje łączą europejskich chadeków z Orbánem.58
  • Powiedz ludziom, że umieramy17 mar 2019, 20:00Wenezuela stacza się coraz bardziej w nędzę, głód, chaos i bezprawie. Globalni gracze nie zdecydowali jeszcze, co z tym krajem zrobić.62
  • Brexit jak schabowy w DVD17 mar 2019, 20:00To nie jest tak, że wszyscy nagle zwariowali. Mamy do czynienia z sytuacją, gdy racjonalny system zaczyna procedować straszny i kompletnie nieracjonalny pomysł – mówi Christian Davies.66
  • Wiosna widoczna na twarzy17 mar 2019, 20:00Przesuszona, szara cera i zmęczenie wymalowane na twarzy – czas poprawić wygląd. Pozwól sobie rozkwitnąć na wiosnę.68
  • Ochrona w sieci zagrożeń17 mar 2019, 20:00Inteligentne przedmioty opanowały nasze życie. Według szacunków w 2020 r. na świecie do internetu będzie podłączonych ponad 20 mld urządzeń. Ich ochrona to jedno z największych wyzwań przyszłości.70
  • Masoński skarb w Poznaniu17 mar 2019, 20:00Zbiory masońskie, pozostające pod opieką Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu od 1945 r., nie mają sobie równych w Europie.72
  • Szersze spojrzenie17 mar 2019, 20:00Zdjęcia Wojciecha Plewińskiego dla tygodnika „Przekrój” przez dekady kształtowały gust estetyczny w czasach PRL. Jego zdjęcia teatralne są ważnym źródłem wiedzy o historii teatru.74
  • Wojna wraca do mnie w snach17 mar 2019, 20:00Po upadku powstania, mimo 11 lat, miałam siwe włosy. Wojenne obrazy wracały do mnie przez lata w koszmarnych snach – wspominała w niepublikowanym wywiadzie Zofia Czerwińska, wybitna aktorka, która zmarła w środę.78
  • Wieszcz nienarodowy17 mar 2019, 20:00Stanął na cokołach, trafił na banknot, a 2019 r. ogłoszono jego rokiem. Jednak dopiero teraz odkrywamy, że słuchaliśmy uładzonych, „patriotycznych” interpretacji jego utworów. I zaczynamy słuchać prawdziwego Stanisława Moniuszki.82
  • Kulturalna trzynastka17 mar 2019, 20:00Patryk Vega REŻYSER, SCENARZYSTA I PISARZ. W KINACH MOŻNA ZOBACZYĆ JEGO NAJNOWSZY FILM „KOBIETY MAFII 2”.85
  • Wydarzenie17 mar 2019, 20:00Dżuma zamiast optymizmu Okazja do spotkania z mistrzem, który odszedł: wszystkie felietony Janusza Głowackiego zebrane w jednym tomie to dla miłośników jego pisarstwa nie lada gratka. Dlaczego był mistrzem gatunku? Dlatego że był świetnym...86
  • Książka17 mar 2019, 20:00Koty i ludzie Ponad 150 lat temu subtelny francuski badacz literatury i sztuki wszelakiej poświęcił sporo czasu na napisanie książki o kotach, historii ich towarzyskiego życia z ludźmi, o ich miejscu w kulturze, charakterze, upodobaniach i...87
  • Muzyka17 mar 2019, 20:00Bez syndromu drugiej płyty STARE PORZEKADŁO MÓWI, ŻE PO ŚWIETNYM DEBIUCIE NAJWYŻSZY CZAS SIĘ POTKNĄĆ. Zdobywczyni Fryderyków m.in. za debiut w zasadzie nic udowadniać nie musiała, bo w międzyczasie w jej życiu wydarzyło się dużo: seria...88
  • Kalejdoskop17 mar 2019, 20:00Rozpacz antybohatera Po pogrzebie żony Tony żyje tylko dlatego, że jego pies nie potrafi sam otworzyć puszki z żarciem. Mężczyźnie jest tak bardzo wszystko jedno, że nie ma problemu, by powiedzieć szefowi, że gazeta, w której pracują, służy...89
  • Balcerkowa17 mar 2019, 20:00Znam tę Balcerkową z Alternatywy 4 i powiem ci, że ona cię uwielbia”. Tak mi kiedyś powiedział chyba Mariusz Szczygieł. I to już od razu był dla mnie pewien sygnał, bo jak ktoś się obraca w kręgu Mariusza, to od razu wiadomo, że należy do...90
  • Jedzenie staje się nową muzyką17 mar 2019, 20:00Programy kulinarne tworzą apetyt na konsumpcję i hedonizm jedzeniowy. Kiedyś na koszulkach nosiło się idoli muzycznych, dziś – slogany „ogórki są cool” – mówi Tadeusz Müller, twórca konceptów kulinarnych i kucharz.92
  • Przegląd kulinarnych trendów według Tadeusza Müllera17 mar 2019, 20:001 Lokale rodzinne coraz więcej rodzin chce się łączyć we wspólnym biznesie. 2 Kuchnie Ameryki Środkowej i Południowej oraz azjatycka – wciąż mają dużo do zaproponowania polskim konsumentom. 3 „Sugaris a new tobacco”, czyli cukier jest nowym...95
  • Co warzą czarownice17 mar 2019, 20:00Magia kulinarna Świętokrzyskiego wyraża się w zupie.96
  • Cieszą mnie sukcesy moich dzieci17 mar 2019, 20:00Mój sposób patrzenia na świat uległ zmianie. Coraz rzadziej znajduję w czymś motywację lub inspirację. Zacząłem jednak dostrzegać drobiazgi wokół siebie, które dają mi dużo radości i energii.97
  • Zrób sobie… Suskiego17 mar 2019, 20:00Nic nam tak nie osłodzi życia jak wykwintny uśmiech Marka Suskiego. A jeszcze jak pan minister co powie!98