Dług honorowy

Dodano:   /  Zmieniono: 
Polscy robotnicy przymusowi chcą skarżyć niemieckie koncerny o odszkodowania w wysokości ponad 14 mld zł
- Polacy poszkodowani przez III Rzeszę mogą otrzymać nawet 7,2 mld marek odszkodowań - twierdzi dr Dieter Wissgott, niemiecki adwokat reprezentujący Polski Związek Byłych Więźniów Politycznych Hitlerowskich Więzień i Obozów Koncentracyjnych. W ubiegłym tygodniu niemiecki rząd odrzucił roszczenia prawie 22 tys. polskich robotników przymusowych. Wissgott chce teraz wnosić pozwy o odszkodowania do sądów. Płacić miałoby 15 wielkich niemieckich koncernów. Sprawą odszkodowań zajęła się Komisja Spraw Zagranicznych Sejmu, specjalny list wystosował do swojego odpowiednika w niemieckim rządzie, Bodo Hombacha, minister Wiesław Walendziak, swoje poparcie zadeklarował - poprzez wice ministra Janusza Stańczyka - nasz MSZ.

18 grudnia ubiegłego roku do biur przedsiębiorstwa IG Farben we Frankfurcie wdarli się przedstawiciele kilku związków byłych pracowników przymusowych III Rzeszy. Interweniowała policja - zatrzymano 11 osób. W tym samym czasie przeciw IG Farben protestowano też w Marburgu, Brunszwiku i Mölln oraz przed ambasadą RFN w Paryżu. W czasach III Rzeszy firma ta zatrudniała 30 tys. przymusowych robotników. Pół wieku temu na procesie w Norymberdze orzeczono rozwiązanie koncernu, ale istnieje on do dziś. Do dziś także nie wypłacono odszkodowań za niewolniczą pracę tysięcy ofiar nazizmu.
Oprócz natychmiastowej likwidacji IG Farben poszkodowani żądają przekazania majątku na konto którejś z reprezentujących ich organizacji, przeznaczenia częś- ci pieniędzy na rzecz ofiar z Europy Środkowo-Wschodniej. W USA byli pracownicy IG Farben zwrócili się bezpośrednio do prezydenta Billa Clintona. Obiecano im stosowne odszkodowania na "drodze bilateralnej". Przykłady międzynarodowych nacisków na polityków RFN można mnożyć. Niemieckie społeczeństwo zadaje sobie tymczasem pytanie: dlaczego 54 lata po wojnie pojawiają się nowe roszczenia?
Gdy w sierpniu 1998 r. rzeczniczka SPD Herta Däubler-Gmelin zasugerowała gabinetowi Helmuta Kohla utworzenie specjalnego funduszu odszkodowawczego, kanclerz odrzekł: "Jeśli pani myśli, że jeszcze raz otworzę państwową kasę, to moja odpowiedź brzmi - nie!". Kohl argumentował, że RFN wydała już na odszkodowania ponad sto miliardów marek. To prawda. Z tytułu różnych strat wojennych wypłacono 102 mld DM. Ale - na co zwrócił uwagę m.in. historyk Ulrich Herbert w "Süddeutsche Zeitung" - 90 proc. tych funduszy otrzymali sami Niemcy, choć wśród prześladowanych przez nazistów stanowili niecałe 10 proc. Wojenne reparacje tylko w minimalnym stopniu objęły poszkodowanych z krajów Europy Środkowo-Wschodniej, a w ogóle nie dotyczyły przymusowych robotników.
W 1953 r. w ramach tzw. porozumienia londyńskiego ustalono, że zagraniczni robotnicy przymusowi będą mogli dochodzić swoich roszczeń dopiero po podpisaniu traktatów pokojowych poszczególnych państw z Niemcami. Ale już rok wcześniej RFN przekazała 3 mld marek Izraelowi, a 450 mln DM na konto Jewish Claims Conference. W latach 1959-1964 z dwunastoma zachodnimi państwami zawarto porozumienia w sprawie odszkodowań dla ofiar nazizmu. Rządy PRL i ZSRR zrzekły się wszelkich reparacji już w 1953 r. Ponadto w 1965 r. parlament RFN uchwalił specjalną ustawę o odszkodowaniach (BEG), na podstawie której wypłacono 78,4 mld DM osobom prześladowanym z powodu rasy, przekonań światopoglądowych i religijnych. Na jej podstawie poszkodowani mogli dochodzić swych praw do 31 grudnia 1969 r. Jednak sprawa odszkodowań dla pracowników przymusowych i więźniów obozów koncentracyjnych z Europy Środkowo-Wschodniej ciągle pozostawała nie załatwiona.
Pracownicy przymusowi dzielą się na trzy grupy: pracowników cywilnych ze wszystkich okupowanych krajów, więźniów wojennych i więźniów obozów koncentracyjnych. Ogółem - według danych z sierpnia 1944 r. - do pracy zmuszono 7 651 970 obcokrajowców. Dotychczas rząd federalny stosował zasadę: nie ruszać problemu, a rozwiąże się sam: na drodze biologicznej - ofiary po prostu umrą. W Niemczech nie ma bowiem formalnych podstaw prawnych do płacenia odszkodowań pracownikom przymusowym. Przekonało się o tym 21 Polaków i Węgrów, dochodzących swych praw przed Sądem Krajowym w Kolonii. Ponieważ firma, w której przymusowo pracowali, już nie istnieje, domagali się oni odszkodowania od Republiki Federalnej Niemiec. W grudniu ubiegłego roku sędzia Hans Peter Prior uznał, że wprawdzie roszczenia są zasadne, ale musi je oddalić "z powodu braku przepisów cedujących odszkodowania na państwo".
Nowy kanclerz Gerhard Schröder, podobnie jak Helmut Kohl, twierdzi, że z kasy państwowej wyłożono wystarczająco dużo pieniędzy, i w październiku 1997 r. zaprosił do stołu przedstawicieli koncernów przemysłowych Daimler/Chrysler, BMW, VW, Siemens, Degussa, Thyssen-Krupp, MAN, BASF, Bayer i Hoechst oraz Deutsche Bank i Dresdner Bank, którym zaproponował utworzenie funduszu dla pracowników przymusowych. Nie bez wpływu na tę inicjatywę była sprawa banków szwajcarskich, operujących kontami "martwych dusz" z okresu III Rzeszy oraz złotem Żydów. Gdy 20 stanów USA zagroziło bojkotem szwajcarskich instytucji finansowych i producentów, zdecydowano się na otwarcie kont i wypłacenie odszkodowań.
Podobny mechanizm zadziałał w wypadku Deutsche Bank. Najpierw Alan Hevesi, nowojorski kontroler finansowy, uzależnił formalne zezwolenie na fuzję Deutsche Bank/Bankers Trust od wyjaśnienia udziału tego pierwszego w prześladowaniach Żydów. Hevesi stał na czele kampanii, która zmusiła banki szwajcarskie do wypłacenia odszkodowań ofiarom Holocaustu. Lawina ruszyła. Koncern VW, promujący w USA swe najnowsze dzieło - new beetle, ogłosił w niemieckiej, amerykańskiej i izraelskiej prasie, że oczekuje zgłoszeń od przymusowych pracowników i utworzył specjalny fundusz (na początek 20 mln marek). Zgłosiło się 11 tys. osób. Odszkodowania zaczęły też wypłacać firmy Siemens, Daimler, Rheinmetall, AEG i Feldmühle Nobel AG. Jednocześnie do niemieckich koncernów, banków i ubezpieczalni zaczęły napływać od adwokatów zbiorowe skargi i roszczenia.

Prof. JAN SANDORSKI z Katedry Prawa Międzynarodowego Publicznego UAM w Poznaniu
Nie jest prawdą, że rząd polski zrezygnował z indywidualnych odszkodowań na rzecz ofiar wojny. Owszem, w 1953 r. rząd PRL, idąc za przykładem Związku Radzieckiego, zrezygnował z reparacji wojennych, ale nie z indywidualnych odszkodowań. Między RFN i Polską istnieje zresztą rozbieżność w rozumieniu pojęcia "reparacje wojenne". Strona polska uważa, iż dotyczy ono uregulowania szkód wojennych w stosunkach państwo-państwo, odszkodowania są natomiast przedmiotem roszczeń poszkodowanych. Zagadnieniem indywidualnych odszkodowań wojennych zajmowała się Komisja Praw Człowieka ONZ. Polska już w 1969 r. skierowała notę do sekretarza generalnego ONZ, w której wymieniła kategorie osób mających uprawnienia do wnoszenia cywilnych roszczeń odszkodowawczych w stosunku do rządu RFN. Po 1989 r. polski rząd podtrzymał swoje stanowisko, uznające zasadność indywidualnych roszczeń obywateli polskich za szkody wojenne. Potwierdził to w lutym 1991 r. minister Krzysztof Skubiszewski, oświadczając na posiedzeniu Sejmu, że polski rząd będzie wspierał uzasadnione roszczenia osób fizycznych, a także roszczenia z tytułu szkód poniesionych na skutek czynów, za które odpowiedzialność ponoszą osoby fizyczne i prawne podlegające jurysdykcji niemieckiego państwa. Strona niemiecka próbowała i próbuje rozwiązać problem, udzielając pomocy finansowej ofiarom eksperymentów pseudomedycznych oraz więźniom obozów koncentracyjnych. To rodzaj jałmużny. Jedynym sprawiedliwym rozwiązaniem byłoby przyjęcie przez RFN ustawodawstwa umożliwiającego kierowanie przeciwko państwu niemieckiemu wniosków o indywidualne odszkodowania wojenne. Kierowanie takich wniosków do przedsiębiorstw, które korzystały z niewolniczej pracy, jest niekorzystne dla pracujących w nie istniejących już firmach - nie otrzymaliby oni stosownego odszkodowania.


Jeszcze w styczniu na rozmowy do USA i Izraela poleci szef Urzędu Kanclerskiego, minister Bodo Hombach, któremu kanclerz Schröder powierzył rolę koordynatora spraw związanych z odszkodowaniami dla ofiar nazizmu. W planach jego podróży Polski na razie nie ma. W 1996 r. Federalny Trybunał Konstytucyjny uznał, że tzw. dobrosąsiedzki i graniczny traktat RFN-RP jest traktatem pokojowym, a więc indywidualne roszczenia Polaków mogą już być rozpatrywane. W 1991 r. utworzono Fundację Niemiecko-Polskie Pojednanie. Na jej koncie znalazło się 500 mln marek. Zarówno ofiary, jak i niemieccy parlamentarzyści uznają tę sumę za absolutnie niewystarczającą.
Tego samego zdania jest też adwokat Dieter Wissgott, reprezentujący 21 844 polskich byłych więźniów obozów koncentracyjnych. Domaga się on wypłacenia przez 15 niemieckich przedsiębiorstw 7,2 mld DM lub 2,4 mld DM od rządu federalnego. Jak się szacuje, w Polsce żyje ok. 700 tys. osób wywiezionych na roboty do Niemiec albo zatrudnianych w okupowanym kraju. Obecne fundusze pozwalają na jednorazowe wypłacenie "zapomóg" w wysokości 500 marek. Na przykład Elisabeth B., która jako siedemnastolatka zesłana została najpierw do Ravensbrück, a potem na 18 miesięcy do obozu pracy w Uckermark (za podawanie polskim więźniom żywności), otrzymała w 1993 r. (po interwencji byłego prezydenta RFN Richarda von Weizsäckera) 20 tys. marek odszkodowania.
Jak można przypuszczać, udział państwa w nowym, przemysłowo-bankowym funduszu odszkodowawczym zaproponowanym przez Schrödera jest nieunikniony. Tymczasem w powszechnym odczuciu Niemców kwestia odszkodowań jest już dawno załatwiona i mało kto zdaje sobie sprawę, że większość ofiar robót przymusowych i więźniów obozów koncentracyjnych nie doczekała się żadnego zadośćuczynienia.

Zdjęcia: DPA, K. Mikuła, PAP/CAF
Więcej możesz przeczytać w 4/1999 wydaniu tygodnika Wprost.

Archiwalne wydania tygodnika Wprost dostępne są w specjalnej ofercie WPROST PREMIUM oraz we wszystkich e-kioskach i w aplikacjach mobilnych App StoreGoogle Play.

Autor:
Współpraca: