„Na ekranie odbija się dzisiaj Ameryka”. „Green Book” to część większej fali

„Bogaci biali płacą mi, gdy chcą się poczuć kulturalni. Ale kiedy tylko schodzę ze sceny, znów jestem dla nich tylko murzynem. To jest ich prawdziwa kultura” – mówi grany przez nagrodzonego Oscarem Mahershalę Aliego czarnoskóry muzyk, doktor Donald Shirley, w „Green Booku”, najlepszym, zdaniem członków Akademii, filmie roku. Wirtuoz fortepianu planuje trasę po rasistowskim Południu. „Midwest, Kentucky, Karolina Północna, Tennessee, Mississipi” – wymienia kolejne stany, a każda z tych nazw dla Afroamerykanina brzmi jak kolejne sto lat odsiadki dorzucone do wyroku śmierci. Artysta potrzebuje szofera i ochroniarza w jednym.

„Mam doświadczenie w public relations” – określa swoje kwalifikacje Tony „Lip” Montana (świetny Viggo Mortensen). Pracował po nocnych klubach Nowego Jorku. Właściwie ćwiczył jedną strategię komunikacyjną: dać awanturnikowi w mordę. Nieodrodne dziecko małej Italii, prymityw i rasista. Prostak, co zalegnie przed telewizorem drapiąc się po brzuchu wystającym między białymi slipami a brudnym podkoszulkiem. Ale nie da mu się odmówić knajackiego uroku, szczerości, bezpośredniości.

Jest rok 1962. Życie zamyka tę nieoczywistą parę w jednym samochodzie na długie godziny podróży po interiorze. Peter Farrelly bez krztyny nachalności pokazuje, jak topnieje mur obopólnej pogardy między wysublimowanym, wręcz pretensjonalnym w swoim dystyngowaniu, artystą-intelektualistą a prostym, ale szlachetnym brutalem. Jak rodzi się ich wzajemny szacunek. Donald nauczy Tony’ego, że wrażliwość nie jest słabością. Tony Donalda – radości życia, prostych przyjemności, walki o swoje. Film mija niepostrzeżenie. Ale między błyskotliwymi żartami kryje się tu opowieść pełna goryczy. Bo „Green Book” jest także bolesną i bezkompromisową wiwisekcją rasizmu w USA. Przypomnieniem, że nie wystarczy ustawowo znieść niewolnictwo. Trzeba je jeszcze wyplenić z serca. A jak udowadniają reżyserzy: ten zabieg się nie udał. A dziś społeczeństwo Stanów Zjednoczonych zmierza w dokładnie odwrotnym kierunku.

I właśnie w tej atmosferze trumpowskiej Ameryki rozliczenia z rasizmem stały się jednym z najważniejszych nurtów kina. I nie jest to nisza „zbuntowanych czarnych”. Wracając do lat 50. i 60. artyści odtwarzają na ekranie rzeczywistość, która na każdym kroku krzyczy Afroamerykanom w twarz: „Jesteś gorszy”. Tytułowa „Green Book” z filmu Farrelly’ego to książka z adresami knajp i hoteli, które – w odróżnieniu od „normalnych” lokali – obsługują czarnoskórych. Wybitny muzyk odwiedza sklepy, w których garnitury może przymierzyć jego szofer, ale on już nie. Przejeżdża przez miasta, po których „kolorowi” nie mogą poruszać się po zmerzchu. W rezydencjach milionerów gra koncerty, ale nie może skorzystać w ich domach z łazienki, a w klubach, w których daje występy, nie wolno mu usiąść przy stole i zjeść kolacji.

Podobnie było w opartych na faktach „Ukrytych działaniach” Theodore’a Melphy’ego o czarnoskórych matematyczkach pracujących przy programie kosmicznym NASA, w „Suburbiconie” George’a Clooneya zainspirowanym listami protestacyjnymi białych mieszkańców przedmieść przeciwko sąsiadom Afroamerykanom, w „Płotach” Denzela Washingtona, w których nietolerancja łamie biografie dwóch generacji z jednej rodziny z Pittsburgha. Biały bohater „Loving” Jeffa Nicholsa zaś od 1958 przez ponad dekadę toczył batalię sądową, aby wbrew zakazowi międzyrasowych małżeństw stanu Virginii móc żyć z ukochaną partnerką.

Ale to nie są wyłącznie filmy o przeszłości. – W „Czarnym Bractwie. BlacKkKlansman” nie opowiadam tylko o latach 70, ale i o współczesności – mówił Spike Lee, laureat Oscara za najlepszy scenariusz oryginalny. – Po wydarzeniach w Charlottesvile czułem, że muszę opowiedzieć, jak na własnej ziemi wyhodowaliśmy obrzydliwy rasowy terroryzm. A skurwysyn u władzy nawet nie jest w stanie publicznie go potępić.

Do policji w Colorado Springs rekrutuje się tu pierwszy czarnoskóry policjant. Razem z kolegą, Żydem, zajmie się sprawą, która dotychczas żadnego z funkcjonariuszy nie zainteresowała: działanością nielegalnych struktur Ku-Klux-Klanu. Podobnie jak Peter Farrelly w „Green Booku”, Spike Lee w „BlacKkKlansmanie. Czarnym bractwie” (tak, znów prawdziwa historia) tworzy spektakularną komedię płynącą w rytmie muzyki i błyskotliwych żartów. Ale nagle śmiech zamiera w gardle. Powodzenie śledztwa afroamerykańskiego funkcjonariusza niewiele tu daje. Rasistowskie organizacje kryją politycy i szefowie z policyjnej centrali, a wyniki dochodzenia mogą trafić najwyżej do archiwum. A w pewnym momencie reżyser wmontowuje do filmu autentyczne zdjęcia z 2017 roku z Charlottesville, gdzie w zamieszkach antyrasistowskich zginęła kobieta, a kilkanaście osób zostało rannych.

Na ekranie odbija się dzisiaj Ameryka, dla której wybór Trumpa stał się kubłem zimnej wody. Sygnałem, że najwyższy czas obudzić się z letargu i zacząć uczciwą rozmowę. Zarówno o historii, jak i współczesności.

Czytaj też:
Bękarty Ku Klux KlanuCzytaj też:
Oscary 2019. „Green Book” najlepszym filmem. Kryje się za nim niezwykła historia!