Nauczyciel pod lupą

Fundacja Orange od lat działa na rzecz nowoczesnej edukacji dzieci i młodzieży. Uczy je m.in., jak mądrze i kreatywnie korzystać z nowoczesnej technologii. Wspiera w tym także nauczycieli i to oni są bohaterami jej ostatniego raportu. - Ponieważ zajmujemy się edukacją cyfrową i na co dzień pracujemy ze szkołami z całej Polski, chcieliśmy wnieść w debatę publiczną kompleksowe spojrzenie na grupę zawodową nauczycieli i sprawdzić, w jakiej są kondycji. Szczególnie widząc, jak duże spoczywają na nich w ostatnim czasie oczekiwania -mówi Konrad Ciesiołkiewicz, prezes Fundacji Orange.

Nauczycielu, kim jesteś?

Szkoła jest tym dla społeczeństwa tym, czym serce dla krwiobiegu: pompuje do pozostałych części świata społecznego strumień kompetencji: wiedzy, postaw zakorzenionych w wartościach i umiejętności - przekonują autorzy raportu i próbują dowiedzieć się, w jaki sposób działa nasze serce, a przede wszystkim jakie role pełnią w nim nauczyciele. Tak. Role. Liczba mnoga nie została użyta przypadkiem. Zadanie nauczyciela wykracza bowiem dużo dalej niż samo przekazywanie wiedzy. To oczywiście podstawowa rola nauczyciela, ale nie jedyna.

Pedagodzy to także swoiste receptory, oczy i uszy społeczeństwa. To oni widują dzieci codziennie, spędzają z nim wiele czasu. Jeśli potrafią obserwować i słuchać, wiedzą o swoich podopiecznych, o ich bolączkach, aspiracjach, sytuacji rodzinnej bardzo wiele. Dlatego, jak przekonują autorzy raportu, ich rola pośredników w dbaniu o kondycję psychiczną dzieci jest nie do przecenienia.

Nauczyciel to także przewodnik w wychowaniu. Dlatego bez dobrych nauczycieli nie da się budować zrównoważonego społeczeństwa. Nauczyciel to ktoś, kogo dziecko obserwuje. Ktoś, kto potrafi stać się dla niego wzorem. Poprzez swoje metody pracy, postawę, nauczyciele przekazują podopiecznym nie tylko wiedzę, ale i konkretne społeczne umiejętności, motywacje niezbędne w dorosłym życiu. Dlatego nauczyciele to także liderki i liderzy. Osoby pełniące także niezwykle istotną rolę doradczą i konsultacyjną. Wiedza na temat dziecka, którą zdobywają dzięki wspólnej pracy z nim, umożliwia nauczycielom wspólnie z rodzicami dziecka dbanie o jego szeroko pojęte dobro. Jak pokazują wyniki raportu, nauczyciele pełnią wiele ról, nie tylko tę podstawową związaną z przekazywaniem wiedzy. Jak sobie z nimi radzą? Jakie napotykają przeszkody?

Potrzeba wsparcia

Jak wynika z raportu, dużym wyzwaniem jest dla nauczycieli szczególnie ich rola wychowawcza. Co ważne, o kwestii tej dowiadujemy się m.in. od ich podopiecznych. Niemal połowa (45 proc.) ankietowanych uczniów uznała, że w ich klasie jest co najmniej jeden uczeń, z którym nauczyciele nie mogą sobie poradzić. Jak tłumaczą autorzy dokumentu, to sytuacja, za którą trudno jest winić samych nauczycieli, brakuje im bowiem wsparcia w rozwiązywaniu trudności wychowawczych, z którymi często nie radzą sobie także i rodzice. Czynnik braku wsparcia podkreślają także sami nauczyciele. Jeden na pięciu ankietowanych właśnie brak wsparcia w rozwiązywaniu problemów wychowawczych wymienia jako czynnik stanowiący największą przeszkodę, z którą borykać musi się w swojej pracy. Inne czynniki to: biurokracja (skarży się na nią 70 proc. ankietowanych nauczycieli), zdalna nauka (60 proc.) i zbyt liczne klasy (problem wg. 58 proc. badanych nauczycieli). Ponad połowa (52 proc.) jako największą przeszkodę w wykonywaniu swojej pracy wskazuje niski prestiż zawodu nauczyciela. I tu ciekawostka. Skąd niski prestiż? Jak pokazują zgromadzone w raporcie dane, to m.in. kwestia… zarobków. 41 proc. rodziców oraz 59 proc. uczniów uważa, że nauczyciele zarabiają za mało. Zarabiasz mało, nie szanują cię? Okrutne, ale często prawdziwe.

Samotność nauczyciela

Jak przekonują autorzy raportu, jednym z czynników wpływających na to, w jaki sposób nauczyciele wywiązują się ze swojej roli wychowawczej, jest m.in brak systemowych rozwiązań i możliwości konsultacji problemów swoich uczniów. Efekt? Część nauczycieli „wycofuje się z prób dawania uczniom wsparcia czy rozwiązywania ich problemów i ogranicza się do realizowania programu minimum”, czyli działalności czysto dydaktycznej. Inni próbują na własną rękę rozwiązywać problemy, podejmując środki, które uważają za stosowne.

A trudności jest wiele. Problemy w moderowaniu dużej grupy, trudności w utrzymaniu uwagi uczniów, kłopoty z zaspokojeniem potrzeb wszystkich podopiecznych oraz z rozwiązywaniem trudnych sytuacji, szczególnie tych, gdy pojawiają się przemoc czy agresja, wszystko to wywołuje silne emocje, z którymi nauczyciele często - jak się okazuje - muszą radzić sobie sami. Nauczyciel często nie potrafi dać wsparcia, ale sam też go nie otrzymuje. -Emocje w szkolnictwie są bardzo wysokie. To nie jest tak, że jesteśmy jak maszyny i po prostu po nas spływa - tłumaczy jeden z nauczycieli. Problem w tym że, jak wynika z raportu „praktyka dzielenia się swoimi problemami z kolegami i koleżankami czy wspólnego wypracowywania rozwiązań nie jest w szkołach powszechna”. Jednocześnie z deklaracji nauczycieli wynika, że 51 proc. z nich nie ma dostępu do szkolnych psychologów.

Pandemia jedynie pogłębiła problem. Większość nauczycieli jest zdania, że sytuacja związana z COVID-19 negatywnie wpłynęła na postrzeganie polskiego systemu edukacji (62 proc.). Podobny odsetek uważa że pandemia i wymuszona nią edukacja zdalna negatywnie wpłynęły na postrzeganie ich statusu przez społeczeństwo. Autorzy raportu zwracają uwagę na fakt, że psychospołeczna kondycja nauczycieli w ostatnim czasie znacznie się pogorszyła.

Przekazywanie wiedzy

Podstawowym zadaniem nauczyciela jest jednak przekazywanie wiedzy. Ten aspekt ich pracy oceniany jest przez większość zarówno uczniów, jak i ich rodziców pozytywnie. Większość uczniów jest zdania, że nauczyciele dobrze uczą (60 proc. badanych). Podobnie myślą rodzice. Ponad połowa (63 proc. badanych) jest zadowolona z poziomu nauczania w szkole swojego dziecka.

Co ciekawe, kluczowe dla zdolności efektywnego przekazywania wiedzy okazują się nie czynniki takie jak poziom wiedzy samego nauczyciela czy jego zdolności oratorskie. Klucz do sukcesu? Stworzenie bezpiecznych warunków nauki opartych na relacji z uczniem. Jak wynika z raportu, uczniowie, którzy czują się dobrze na lekcji, którzy lubią swoich nauczycieli i ufają, że ci przekażą im wiedzę w sposób zrozumiały i dobrze przygotują ich do egzaminów, dużo lepiej i szybciej się uczą. Nauczyciel, którego uczeń się boi, nie jest w stanie efektywnie przekazać wiedzy. Kluczem do sukcesu jest natomiast… czas. Uczniowie bardzo doceniają nauczycieli, którzy ze spokojem potrafią np. cofnąć się i po raz kolejny wyjaśnić dane zagadnienie. I tu pojawia się problem. Jak się okazuje, wielu nauczycieli jest tak zestresowanych tym, że nie zdąży zrealizować programu, że nie przykłada dużej uwagi do tego, czy uczniowie przyswoili dotychczas przerobiony materiał, co „szczególnie mocno odbija się to na uczniach mniej zdolnych lub tych ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi”.

Ogromnym ułatwieniem w skutecznym przekazywaniu uczniom wiedzy są natomiast, co zrozumiałe, nowoczesne technologie. Uczniowie lepiej przyswajają informacje przedstawiane za pomocą np. prezentacji PowerPoint czy nagrań wideo. Jak wynika z raportu, rozwiązania cyfrowe to dla uczniów środowisko im znane i naturalne, w odróżnieniu od np. tradycyjnych podręczników odbieranych jako archaiczne. Duży przełom w tej dziedzinie przyniosły miesiące pandemii. Jak tłumaczyła podczas oficjalnej publikacji raportu Monika Eilmes-Glegoła z Fundacji Orange, kierowniczka programu Lekcja:Enter, nauczyciele w czasie edukacji zdalnej włożyli wiele wysiłku i wykonali wiele pracy, ucząc się, nabywając nowych kompetencji cyfrowych. Kompetencji, które z pewnością od tej pory będą na coraz szersza skalę wykorzystywane. Także wtedy, gdy uczniowie na dobre wrócą już do ław szkolnych.

Kierunek dorosłość

Szkoła powinna być nie tylko miejscem przekazywania wiedzy i wychwytywania potencjalnych problemów młodych ludzi, ale też bezpieczną przestrzenią, w której można przygotować się do wejścia w dorosłość - podkreślają twórcy raportu. W szkole uczeń powinien poza wiedzą nabyć także tzw. kompetencje miękkie, czyli np. nauczyć się kreatywnego rozwiązywania problemów, krytycznego myślenia czy szeroko pojętej umiejętności bycia członkiem społeczeństwa. To trudne zadanie stojące przed każdym nauczycielem. By mu sprostać, nauczyciel musi być liderem, nauczycielem przewodnikiem życiowym.

W ramach przekazywania wartości nauczyciele zmagają się także z bardzo trudnym zadaniem, jakim jest kształtowanie w uczniach własnego zdania, poglądów i umiejętności ich wyrażania. A to nie koniec zadań. Jak podkreślają twórcy raportu, rola nauczyciela-lidera polega także na rozpoznawaniu talentów i pokazywaniu uczniom, jak ważne jest określanie celów, do których chce się dążyć. Nauczyciele podejmują się też przygotowywania swoich podopiecznych do funkcjonowania w dynamicznie zmieniającym się świecie. Pokazują znaczenie elastyczności, aktywnego przekazywania, przetwarzania i filtrowania informacji. Zadanie bycia liderem to jedno z najtrudniejszych, jakie stoi przed każdym z nauczycieli.

Jak zostać liderem? To czy dany nauczyciel będzie dla swoich uczniów liderem, zależy od szeregu czynników. To kwestia jego osobistych cech, ale nie tylko. Duże znaczenie ma także poziom motywacji. To coś, co uczniowie widzą i potrafią docenić. Jednak, jak wynika z raportu, nie do przecenienia jest także rola wsparcia całej społeczności szkolnej. To praca zespołowa. Jak przyznają twórcy raportu bardzo wiele zależy też od samych uczniów, od ich otwartości na to, co nauczyciel ma im do przekazania, otwartości na rolę, którą chciałby pełnić.

Nie ma jednej recepty na to, jak zostać liderem. Jest natomiast kilka sposobów na to, jak rozwijać w uczniach kompetencje miękkie. Dobrym pomysłem jest np. nawiązanie współpracy z organizacjami pomocowymi i próba włączania uczniów w ich inicjatywy. - Uczymy dzieci pomocy charytatywnej, empatii, zrozumienia, że świat nie zawsze jest usłany różami, tylko są ludzie potrzebujący i żeby dzieci umiały pomagać - tłumaczy dyrektor jednego z warszawskich liceów.

Nauczyciel lider to także ten który przygotowuje swoich podopiecznych do funkcjonowania w dynamicznie rozwijającym się świecie. Tu kluczem do sukcesu jest pokazywanie uczniom znaczenia elastyczności, aktywnego przekazywania, przetwarzania i filtrowania informacji, ale także pokazywania wachlarza możliwości które niesie dorosłe życie. - Ważny jest rozwój młodego człowieka. Pokazanie mu różnych ścieżek, bo nie wiadomo, kto co będzie wykonywał, jaki zawód kiedyś wybierze - przekonuje jeden cytowanych w raporcie z nauczycieli.

Warto spróbować być dla swoich uczniów liderem. Dlaczego? - Bycie mentorem i przewodnikiem młodych ludzi to nie tylko brzemię i wyzwanie, ale też czynnik mający duży wpływ na odczuwanie satysfakcji z wykonywanego zawodu - czytamy w raporcie. Satysfakcji którą, jak się okazuje, przeważając większość (78 proc.) nauczycieli odczuwa. Wbrew wszelkim związanym z wykonywanym zawodem trudnościom. Co ważne, jedynie co czwarty z pytanych o to, czy dziś zdecydowałby się na wybór innego zawodu, odpowiada twierdząco.

……………………………………………

Pełen raport „Między pasją a zawodem. Raport o statusie nauczycielek i nauczycieli w Polsce 2021” dostępny jest na stronie raport.fundacja.orange.pl.