Kazanie na Górze

Ciągle brak czasu na ponowne przeczytanie słów, które wypowiedział Ojciec Święty do Polaków podczas kolejnych pielgrzymek. Już niebawem dojdą do nich nowe. Będą skierowane - niemal na przełomie wieków - do ludzi jakże innych od tych, których spotkał w ojczyźnie, kiedy po raz pierwszy odwiedził ją jako papież. A były to słowa zawsze ważkie, mądre, zatroskane, odpowiedzialne, życzliwe i trafne. Były głoszone piękną polszczyzną, wypowiadane starannie i z mocą. Każde z nich padało na inną glebę, bo Polska zmieniała się z dnia na dzień. Nauczanie było adresowane do tych samych ludzi, uwikłanych w koszmarną przeszłość, z wolna zapominających o niej, ale nie potrafiących do końca odróżnić dobra od zła, wśród którego wzrastają i żyją. Nie umiejących jeszcze korzystać z wolności i wznieść się ponad podziały wyrosłe w epoce walki klas, by jednoczyć się w myśli i czynie w imię wspólnego dobra. Jeżeli jesteśmy świadomi, jak wiele trzeba zmienić w gospodarce, by ją uczynić normalną, to przecież musimy sobie zdawać sprawę, że nadrobienie strat duchowych i moralnych będzie wymagać znacznie więcej wysiłku i czasu. Kiedy myślę o papieskich pielgrzymkach do Polski, zawsze wracam do pytania często stawianego przez dziennikarzy: co one przyniosły Polakom, co dały Kościołowi w Polsce? Zazwyczaj przynoszą one doraźną ulgę w ludzkich troskach, budzą nadzieję, wyciszają rozgorzałe spory, pokazują, jak można inaczej widzieć i oceniać sprawy, którymi żyjemy, jak innym językiem można o nich mówić. Zauważono, że Polacy na czas pielgrzymki zmieniają się, stają się sobie bliscy, uśmiechnięci - jakby zapominali o codzienności. Widocznie obecność Ojca Świętego pozwala im się wznieść na jakiś inny poziom życia, gdzie łatwiej dostrzec to, co wszystkich łączy. Zapewne owocuje w ten sposób oderwanie się od normalnych zajęć, ale także wyjątkowa osobowość Gościa, wreszcie wspólne z nim modlitewne spotkania z Bogiem. Ale czy nie jest to jedynie skutek doraźny, pastylka poprawiająca chwilowo samopoczucie? Byłoby to niewspółmierne do wysiłku włożonego w przygotowanie każdej z tych pielgrzymek, coś w rodzaju syzyfowej pracy. Nie byłoby rzeczą słuszną oczekiwać cudów po pielgrzymkach papieskich, a więc szybkich i powszechnych zmian w świadomości narodowej, obywatelskiej, religijnej i moralnej Polaków, spektakularnych zmian społecznych, bezbolesnego przeprowadzenia reform gospodarczych. Papież nie jest przywódcą politycznym ani menedżerem. Sprawy polskie zna i jest o nie głęboko zatroskany. Nie zamierza zastępować polityków czy ekonomistów, ale zdaje sobie sprawę z tego, że istotna poprawa kondycji Polski i Polaków może nastąpić tylko dzięki przywróceniu życiu prywatnemu i zbiorowemu niezbędnych wartości. Cokolwiek bowiem buduje się bez wartości, musi pozostać bezwartościowe - zarówno jednostka ludzka, jak i państwo. Jednostka ludzka musi się stać osobą świadomą swojej naturalnej godności, państwo musi się oprzeć na wspólnocie osób skłonnych z własnego wyboru działać dla dobra wspólnego. Ten model człowieka i wspólnoty starał się papież uświadamiać i tworzyć podczas każdego pobytu w Polsce. To pozwalało mu - bez zajmowania się kłopotliwymi nieraz szczegółami ze zmiennej sceny politycznej - kreślić rozległą wizję człowieka i świata nacechowanego ładem prawdy, dobra, piękna i sprawiedliwości. W tym wzniesieniu się na wyższy poziom, z którego widać zasadnicze zręby, łatwiej operować językiem ciepłym, przyjaznym, życzliwym, docierającym do każdego i nie raniącym, mimo że wskazuje słabości i błędy. Język ten jednoczy, bo ukazuje perspektywy realizacji ludzkich aspiracji duchowych i materialnych. Podobnie Ojciec Święty podchodzi do spraw wiary, Kościoła, zasad moralnych. Skończyła się epoka piętnowania ludzi, rzucania eks- komunik. Może kiedyś było to skuteczne, a nawet potrzebne, dziś dorośliśmy do innej świadomości, odwołującej się do godności osoby ludzkiej. Należy wskazywać i potępiać zło, natomiast bezwzględnie szanować człowieka, który ma zawsze szansę i otwartą bramę ku dobru. Kościół zaś, ukazując człowiekowi jego godność w perspektywie ostatecznego przeznaczenia, ma za zadanie pomóc mu w rozwiązywaniu piętrzących się przed nim trudności, zwłaszcza duchowych. Aby Kościół mógł wypełnić swoje zadanie, potrzebuje wolności do przedłożenia swojej propozycji. Wielokrotnie papież podkreślał, także w swych wystąpieniach w Polsce, że wolność nie jest Kościołowi dana po to, by dzięki niej zyskiwał uprzywilejowane miejsce w społeczeństwie, ale tylko do swobodnego głoszenia Ewangelii, która może być skutecznie przyjęta wyłącznie wolną decyzją ludzką. Nietrudno dostrzec, że jest to pogląd liczący się z niepowodzeniem, z możliwością odrzucenia, a nawet przeciwstawienia się ofercie Kościoła. Równie łatwo dostrzec, że w takiej wizji nie mieści się jakakolwiek forma przymusu, dyskryminacji czy ksenofobii w odniesieniu do ludzi o innych poglądach, także religijnych, czy osób niewierzących. Każda z papieskich pielgrzymek owocowała bardzo szybko, a więc była skuteczna. Pierwsza - w 1979 r. - uświadomiła Polakom, że mają wystarczającą siłę, by się przeciwstawić systemowi przemocy. Druga - w 1983 r. - ukazała słabość tego systemu jego przywódcom. Trzecia - w 1987 r. - stanowiła wielkie wezwanie do poszanowania godności i praw człowieka. Władze usłyszały wówczas: "(...) trzeba zaczynać od społeczeństwa. Od ludzi (...). Każdy z tych ludzi ma swoją osobową godność, ma prawa tej godności odpowiadające. W imię tej godności każdy i wszyscy dążą do tego, aby być nie tylko przedmiotem nadrzędnego działania władzy, instytucji życia państwowego, ale również podmiotem. A być podmiotem to znaczy uczestniczyć w stanowieniu o "pospolitej rzeczy" wszystkich Polaków" (przemówienie na Zamku Królewskim w Warszawie, 8 czerwca 1987 r.). Pierwszą wizytę w wolnej Polsce w 1991 r. wykorzystał Ojciec Święty, by przypomnieć potrzebę zachowania podstawowych norm moralnych w życiu jednostki i tworzącym się demokratycznym ładzie społecznym. Skuteczność tego wezwania nie jest łatwa do oceny, sięga bowiem ludzkich sumień. Widocznie jednak były z tym problemy, skoro podczas krótkiego pobytu w Polsce w 1995 r. papież dopominał się o prawe sumienia, zaś dwa lata później uczył, po raz któryś z rzędu, że zgoda buduje, a niezgoda rujnuje. To ostatnie wezwanie napotyka ciągle opory. O ile można zrozumieć, że partie dążą do zdobycia władzy, bo takie właśnie jest ich zadanie, o tyle trudno się pogodzić z filozofią nakazującą traktowanie przeciwników politycznych jak wrogów, których trzeba zniszczyć - nie tylko jako polityków, ale jako ludzi. Postulat wewnętrznego pojednania Polaków dla dobra kraju i wszystkich jego obywateli ciągle pada na nieurodzajną glebę. Jest to zaś pragnienie i przestroga, którą Ojciec Święty stale przypomina, licząc na jej realizację w imię solidarności. "Solidarność sprzeciwia się pojmowaniu społeczeństwa w kategoriach walki "przeciw", zaś stosunków społecznych w kategoriach bezkompromisowego przeciwstawiania klas. Solidarność, która swój początek i swoją siłę bierze z natury pracy ludzkiej, a więc z prymatu osoby ludzkiej nad rzeczami, będzie umiała tworzyć narzędzie dialogu i współpracy, pozwalające rozwiązywać sprzeczności bez dążenia do zniszczenia przeciwnika" (przemówienie w Częstochowie do Konferencji Episkopatu Polski, 19 czerwca 1983 r.). Nie sądzę, by czerwcowa wizyta Jana Pawła II w ojczyźnie miała inny charakter niż wszystkie poprzednie. Nie wątpię, że papież doceni to, co Polska zdołała osiągnąć w ciągu dwóch ostatnich lat, użali się nad naszą niedolą, ale zapewne pomyśli sobie, jak niegdyś Wyspiański: Ileż oni mogli mieć, gdyby tylko chcieli chcieć.