Dwie dusze Kościoła

Podniesienie do honorów ołtarzy Piusa IX - który Żydów nazywał "psami" - papieża najbardziej krytykowanego, wraz z Janem XXIII, najbardziej szanowanym wśród papieży, było bez wątpienia najbardziej kontrowersyjną beatyfikacją w czasie pontyfikatu Jana Pawła II. Pius IX (Giovanni Maria Mastai Ferretti) jest dla większości historyków symbolem czarnego wstecznictwa. Jako ostatni władca państwa kościelnego zapisał się okrucieństwem; jako następca św. Piotra odgrodził Kościół od zmieniającego się świata; jako katolik sprzyjał przymusowemu nawracaniu Żydów.
W młodości Ferretti zdobył sobie sławę liberała i dlatego w 1846 r. wobec rosnących nastrojów postępowych i rewolucyjnych wybrany został na papieża po dwudniowym zaledwie konklawe. Jego pierwsze decyzje - amnestia dla więźniów politycznych i zniesienie cenzury prewencyjnej - wywołały entuzjazm postępowych środowisk. Protest przeciwko zajęciu Ferrary przez Austriaków wywołał z kolei radość patriotów dążących do zjednoczenia Włoch. Tym większe było rozczarowanie Mazziniego i Garibaldiego, gdy po Wiośnie Ludów polityka Piusa IX zmieniła się. Już w 1831 r. rządy Rosji, Austrii, Prus i Francji wystosowały do Watykanu memorandum, w którym sugerowały konieczność przemian. Nic takiego nie nastąpiło. Zabójstwo premiera Pellegrino dokonane w obecności papieża stało się hasłem do powstania w Rzymie. Pius IX uciekł do Królestwa Neapolu, a pod jego nieobecność proklamowano Republikę Rzymską. Pius IX zwrócił się wówczas o pomoc do obcych mocarstw: Francji, Austrii, Hiszpanii i Królestwa Neapolu. Z ich pomocą powrócił do Rzymu w 1850 r. i od tego czasu z jego polityki znikły elementy liberalizmu. Ścinano i rozstrzeliwano pojmanych patriotów. Prośby o ułaskawienie odrzucał, powtarzając osławione "nie możemy i nie chcemy".
Represje papiestwa nie zatrzymały procesu unifikacji Italii. W 1870 r. bersalierzy wdarli się do Rzymu. Przeprowadzony plebiscyt zakończył się miażdżącym zwycięstwem zwolenników jedności Włoch: Rzym stał się stolicą Królestwa Italii. Papież zareagował na to histerycznie. Nie tylko nie uznał nowo powstałego państwa, wyklinając króla Wiktora Emanuela, Cavoura, Mazziniego i Garibaldiego, ale także wydał encyklikę "Non expedit", w której zabraniał katolikom uczestnictwa w życiu politycznym państwa włoskiego. Proklamował się więźniem Watykanu: on i jego następcy nie opuszczali murów papieskiej siedziby aż do 1929 r., czyli do chwili podpisania konkordatu z Mussolinim.
W 1864 r. Pius IX ogłosił encyklikę "Quanta cura", do której dołączony był osławiony "Syllabus errorum", wykaz "80 błędów naszych czasów". Książeczka ta stała się symbolem zamknięcia Kościoła na otaczający go świat. "Najważniejszym błędem jest przekonanie, że papież może się pogodzić z postępem, liberalizmem i współczesną cywilizacją"- napisał Pius IX w punkcie 80. Z polskiego punktu widzenia był on postacią o tyle pozytywną, że poparł powstanie styczniowe, wzywając do modlitw za jego powodzenie, a w 1875 r. w encyklice "Quod nunquam" ostro potępił bismarkowski Kulturkampf.
Pius IX dokonał wielu dyskusyjnych wyborów. Poparł m.in. ideę ultramontanizmu, dążącą do zwiększenia roli papiestwa. Konsekwencją tej decyzji było wprowadzenie w 1870 r. dogmatu o nieomylności papieża. Już wcześniej Pius IX przeforsował dogmat o niepokalanym poczęciu. Jego proklamacji towarzyszył ciekawy epizod: w czasie mszy w Bazylikę św. Piotra uderzył piorun. Papież dokończył liturgię, po czym stwierdził, że ów piorun był ostatnim sprzeciwem szatana przeciwko dogmatowi szczególnie mu nienawistnemu.
Osobnym rozdziałem jest antysemityzm Piusa IX. Do dziś budzi kontrowersje "przypadek Mortary", dziecka żydowskiego na rozkaz papieża porwanego rodzicom. Edgard Mortara wyrósł pod bezpośrednim nadzorem Piusa IX, został księdzem i aż do swej śmierci w Belgii w 1941 r. opowiadał o dobrodziejstwach, jakie go dzięki temu nawróceniu spotkały. Do historii przeszło też zdanie Piusa IX: "Żydzi byli dziećmi Boga, lecz stali się psami defekującymi po ulicach Rzymu". Postulator procesu beatyfikacyjnego, jezuita ks. Brunero Gherardini, twierdzi jednak, że nie ma historycznego dowodu, by Pius IX takie zdanie wypowiedział. Wspólnota żydowska bez ogródek mówi o Piusie IX jako o archetypie antysemity. Przewodniczący włoskiego Związku Gmin Żydowskich Amos Luzzato stwierdził, że beatyfikacja ostatniego papieża-króla wywoła nowe trudności w dialogu chrześcijaństwa z judaizmem. Podobnego zdania jest rabin David Rosen, jeden z najaktywniejszych zwolenników dialogu chrześcijańsko-judaistycznego.
Beatyfikację Piusa IX ostro skrytykowali również włoscy liberałowie i republikanie. W miejscach straceń patriotów odbyły się manifestacje. Pomniki Garibaldiego i Mazziniego udekorowano czarnymi wstążkami. Na murach, pod którymi rozstrzeliwano patriotów, wywieszano też transparenty z napisami: "Dzieło błogosławionego Piusa". Nawet żarliwi katolicy twierdzili, że beatyfikacja Piusa IX jest dla nich niezrozumiała: "Sądziłem, że wygłaszając 'mea culpa' za grzechy Kościoła, Jan Paweł II przepraszał głównie za grzechy Piusa IX" - powiedział watykanolog Vittorio Messori. Pośrednią odpowiedzią Jana Pawła II na wszystkie te krytyki było zawarte w jego homilii zdanie: "Beatyfikując swego syna, Kościół nie czci jego szczególnych wyborów doczesnych, ale jego cnoty, w których jaśnieje łaska boża". Kościelni komentatorzy podkreślali, że beatyfikując Piusa IX, Kościół nie gloryfikuje jego polityki, lecz jego pobożność.
Różnie interpretowano także decyzję o równoczesnej beatyfikacji Piusa IX z Janem XXIII, "papieżem dobrym", ojcem ekumenicznego soboru watykańskiego II. Najczęściej sądzono, że "towarzystwo" papieża powszechnie lubianego ułatwi przełknięcie gorzkiej pigułki. Dziennik "Le Monde" sądzi jednak, że była to próba dania jednoczesnej satysfakcji "dwóm duszom" współczesnego Kościoła: jednej, otwartej na to, co Jan XXIII nazywał "znakami czasu", oraz drugiej, uważającej, że przesiąkanie chrześcijaństwa współczesnymi nowinkami jest zagrożeniem dla "odwiecznego depozytu prawdy objawionej".