Często w mediach usłyszeć można o działaniach i interwencjach Rzecznika Praw Obywatelskich, którym obecnie jest doktor habilitowany Marcin Wiącek. Czym jednak dokładnie jest ten konstytucyjny, jednoosobowy organ państwowy? Jakie ma zadania i jaki jest dokładny sposób jego funkcjonowania? W niniejszym artykule odpowiadamy na te i inne pytania dotyczące Rzecznika Praw Obywatelskich.
Zadania oraz sposób funkcjonowania Rzecznika Praw Obywatelskich
Zadania Rzecznika Praw Obywatelskich wynikają nie tylko z Ustawy z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich, ale także, a właściwie przede wszystkim, z Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Według ustępu 1 artykułu 208 najważniejszego w naszym państwie aktu prawnego: „Rzecznik Praw Obywatelskich stoi na straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji oraz w innych aktach normatywnych”.
Tak szeroko wyrażony cel funkcjonowania Rzecznika Praw Obywatelskich oznacza, że organ ten pilnuje nie tylko konstytucyjnych praw obywateli, ale wszystkich ludzi na podstawie wszystkich obowiązujących w kraju aktów prawnych, a więc ustaw, ratyfikowanych umów międzynarodowych, rozporządzeń oraz aktów prawa miejscowego.
Rzecznik Praw Obywatelskich (wraz ze swoim biurem i wszystkimi wspomagającymi go w pracy osobami, w tym w szczególności z zastępcami) kontroluje i podejmuje właściwe czynności, gdy tylko stwierdzi jakiekolwiek naruszenie prawa lub zasad współżycia społecznego oraz sprawiedliwości społecznej, którego dopuścił się jakikolwiek organ, organizacja lub instytucja.
RPO może więc dokonywać tego typu czynności na wniosek własny (a więc po stwierdzeniu nieprawidłowości, na przykład w wyniku przeprowadzonej kontroli), ale także na wniosek:
- Obywateli lub ich organizacji;
- Organów samorządów;
- Rzecznika Praw Dziecka;
- Rzecznika Małych i Średnich Przedsiębiorców.
W praktyce więc wniosek do Rzecznika Praw Obywatelskich może złożyć każdy. Wniosek ten jest wolny od opłat i nie wymaga zachowania żadnej szczególnej formy. Rzecznik ma przy tym ustawowy obowiązek powiadomić wnioskodawcę o tym, czy w związku z otrzymanym dokumentem podejmie daną sprawę, czy przekaże sprawę innemu właściwemu organu, czy też poprzestanie na wskazaniu przysługujących wnioskodawcy środków działania. Może także nie podjąć danej sprawy – o czym jednak również musi odpowiednio zawiadomić.
Po zbadaniu konkretnej sprawy, w ramach interwencji, Rzecznik Praw Obywatelskich może:
- Zakomunikować i wyjaśnić, że nie stwierdził żadnego naruszenia;
- Skierować wystąpienie do danego organu, organizacji lub instytucji, w których stwierdził naruszenie;
- Zwrócić się do organu nadrzędnego nad jednostką, w której stwierdził naruszenie, z wnioskiem o zastosowanie właściwych środków;
- Żądać wszczęcia postępowania w procedurze cywilnej, a także wziąć udział w tego typu, toczącym się już postępowaniu (z prawami takimi jak prokurator);
- Żądać wszczęcia postępowania przygotowawczego (w sprawie o przestępstwo ścigane z urzędu);
- Zwrócić się o wszczęcie postępowania administracyjnego oraz wnieść skargę do sądu administracyjnego, a także uczestniczyć w takich postępowaniach (z prawami takimi jak prokurator);
- Wystąpić z wnioskiem o ukaranie oraz o uchylenie prawomocnego rozstrzygnięcia w postępowaniu w sprawie o wykroczenie;
- Wnieść kasację lub rewizję nadzwyczajną od prawomocnego orzeczenia.
Rzecznik Praw Obywatelskich poza powyższym może także złożyć wniosek do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności danego aktu normatywnego z Konstytucją. Może również zgłosić udział w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym, występować z wnioskami do Sądu Najwyższego o podjęcie uchwały mającej na celu wyjaśnienie konkretnych, budzących wątpliwości, przepisów, a także zgłaszać się do właściwych organów z wnioskiem o podjęcie konkretnej inicjatywy ustawodawczej lub o uchylenie czy zmianę funkcjonujących już przepisów.
Rzecznik w swojej działalności współpracuje także z innymi organami państwowymi, na przykład z Rzecznikiem Praw Dziecka w sprawach dzieci, czy z Rzecznikiem Małych i Średnich Przedsiębiorców w sprawach mikroprzedsiębiorców oraz małych i średnich przedsiębiorców. Może współdziałać również ze stowarzyszeniami, ruchami obywatelskimi, fundacjami, zrzeszeniami, organami i organizacjami (również zagranicznymi i międzynarodowymi).
RPO jest także organem wizytującym w sprawach zapobiegania torturom i innemu okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu oraz karaniu. Oznacza to przeprowadzanie bieżących wizytacji w miejscach takich jak zakłady karne, areszty śledcze czy młodzieżowe ośrodki wychowawcze.
W związku z każdą podjętą sprawą Rzecznik Praw Obywatelskich, oprócz samodzielnego prowadzania postępowania wyjaśniającego, może również zwrócić się o zbadanie sprawy lub jej części do właściwych organów, a nawet do Sejmu — z prośbą o zlecenie przez Parlament kontroli Najwyższej Izby Kontroli.
Rzecznik Praw Obywatelskich o swojej działalności i ogólnym stanie przestrzegania wolności i praw w kraju raz do roku informuje Sejm oraz Senat.
Rzecznik Praw Obywatelskich – jak jest powoływany, kto może nim zostać i kiedy jest odwoływany?
Rzecznik Praw Obywatelskich jest organem niezawisłym i niezależnym od innych organów państwowych, a odpowiada jedynie przed Sejmem, który go ustanawia. Posiada także immunitet, co oznacza, że bez zgody Sejmu nie może być:
- Pociągnięty do odpowiedzialności karnej;
- Pozbawiony wolności;
- Zatrzymany;
- Aresztowany.
Wyjątkiem jest tu jedynie sytuacja ujęcia Rzecznika na gorącym uczynku oraz zatrzymanie, które jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania.
Osoba zajmująca stanowisko Rzecznika Praw Obywatelskich w trakcie pełnienia swojej posługi nie może przy tym zajmować żadnego innego stanowiska, z wyjątkiem stanowiska profesora szkoły wyższej. Nie może także należeć do partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić działalności publicznej niedającej się pogodzić z godnością urzędu.
Kadencja Rzecznika Praw Obywatelskich jest pięcioletnia. Powołuje go na nią Sejm za zgodą Senatu na wniosek Marszałka Sejmu albo grupy 35 posłów.
Rzecznik obligatoryjnie musi być obywatelem polskim wyróżniającym się wiedzą prawniczą, doświadczeniem zawodowym oraz wysokim autorytetem. Ustawa z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich zwraca przy tym także uwagę na „walory moralne” oraz „wrażliwość społeczną”, którymi Rzecznik powinien się odznaczać.
Rzecznik Praw Obywatelskich może piastować to stanowisko przez maksymalnie dwie kadencje, a odwołany może być wyłącznie przez Sejm i tylko w sytuacji, w której:
- Zrzekł się wykonywania swoich obowiązków;
- Stał się stale niezdolny do pełnienia funkcji Rzecznika;
- Złożył niezgodne z prawdą oświadczenie lustracyjne (co potwierdzone zostało prawomocnym orzeczeniem sądu);
- Sprzeniewierzył się złożonemu ślubowaniu (na temat wykonywania obowiązków Rzecznika w zgodzie z Konstytucją, przepisami prawa, zasadami współżycia społecznego i sprawiedliwością oraz z bezstronnością, sumiennością i starannością, a także z dochowaniem tajemnicy prawnie chronionej).
