Finansowanie nauki wymaga milionowych nakładów. Na koszt ten składają się wynagrodzenia dla naukowców i wspierających ich specjalistów, sprzęt, czy możliwość prowadzenia badań za granicą. Od pomysłu do realizacji mijają całe miesiące, czasem lata, a trzeba liczyć się z tym, że w toku badań pewne propozycje okażą się błędne, więc zespół badawczy będzie musiał rozpocząć pracę od początku. Jednostki akademickie rzadko dysponują środkami, które umożliwiają finansowanie wielu badań prowadzonych jednocześnie przez różne instytuty.
Na szczęście w finansowanie badań naukowych angażują się prywatne firmy i fundacje, a szeroki wachlarz możliwości w tym zakresie oferują również instytucje publiczne. Środki najczęściej są rozdzielane w toku konkursów, więc ubiegać się o nie mogą zespoły z całego kraju.
Największą rolę w finansowaniu badań naukowych odgrywają Narodowe Centrum Nauki oraz Narodowe Centrum Badań i Rozwoju.
Narodowe Centrum Nauki
NCN to niezależna instytucja, która rozdziela granty na badania naukowe: finansuje badania realizowane w formie projektów badawczych, w tym finansowanie zakupu lub wytworzenia aparatury naukowo-badawczej niezbędnej do realizacji tych projektów, które nie podlegają współfinansowaniu ze źródeł zagranicznych. Finansuje także stypendia doktorskie i staże po uzyskaniu stopnia naukowego doktora. W statucie Centrum zapisano, że na wsparcie rozwoju osób rozpoczynających karierę przeznaczone zostanie nie mniej niż 20 proc. środków pozostających w jego dyspozycji.
Również doświadczeni naukowcy, którzy prowadzą pionierskie nadania naukowe, w tym interdyscyplinarne, „wykraczające poza dotychczasowy stan wiedzy, których efektem mogą być odkrycia naukowe”, mogą ubiegać się o wsparcie NCN.
NCN wspiera badania podstawowe, czyli prace empiryczne lub teoretyczne podejmowane przede wszystkim w celu zdobycia nowej wiedzy o podstawach zjawisk i obserwowalnych faktów, bez nastawienia na bezpośrednie zastosowanie komercyjne. W ciągu ponad 11 lat istnienia centrum przyznało ponad 26 tysięcy grantów naukowcom z całej Polski.
„W zhierarchizowanym systemie na uczelniach nasza agencja pozwala na stworzenie konkurencji między młodymi, a bardziej doświadczonymi naukowcami” – zauważył w rozmowie z PAP dyrektor NCN prof. Zbigniew Błocki.
Dodał, że dzięki działalności Centrum udało się zapobiegać drenażowi mózgów, czyli odpływowi najlepszych naukowców do biznesu czy też za granicę.
Roczny budżet Centrum wyniósł w latach 2022 i 2023 ok. 1,5 mld zł.
Narodowe Centrum Badań i Rozwoju
Narodowe Centrum Badań i Rozwoju jest agencją wykonawczą Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Powołane zostało latem 2007 roku jako jednostka realizująca zadania z zakresu polityki naukowej, naukowo-technicznej i innowacyjnej państwa. Centrum przecierało szlaki kolejnym instytucjom zajmującym się finansowaniem, ale też musiało wypracować konieczne procedury, bo kilkanaście lat temu nie istniały inne analogiczne instytucje.
„Wsparcie polskich jednostek naukowych oraz przedsiębiorstw w rozwijaniu ich zdolności do tworzenia i wykorzystywania rozwiązań opartych na wynikach badań naukowych w celu nadania impulsu rozwojowego gospodarce i z korzyścią dla społeczeństwa” – to cel NCBR, o którym można przeczytać na stronie agencji. Odbywa się to przez programy strategiczne, krajowe, międzynarodowe. Prowadzi także projekty w obszarze obronności i bezpieczeństwa. Na finansowanie mogą liczyć przedsięwzięcia, które w największym stopniu rokują rzeczywiste zwiększenie bezpieczeństwa narodowego.
NCBR tworzy przestrzeń do współpracy nauki z biznesem, gdyż warunkiem startu w niektórych konkursach jest zawiązanie konsorcjum jednostki naukowej z przedsiębiorcą. O niektóre granty można się z kolei ubiegać wyłącznie jako przedsiębiorca, jeszcze o inne – wyłącznie jako uczelnia. Ta różnorodność sprawia, że beneficjentami mogą stać się bardzo różne podmioty.
W lutym tego roku NCBR ogłosił pierwszy konkurs w ramach Programu Fundusze Europejskie dla Nowoczesnej Gospodarki – Ścieżka SMART. To następca znanej przedsiębiorcom Szybkiej Ścieżki, największego dotąd programu wsparcia innowacyjności polskich firm, jednak w nowej, odświeżonej formule i z szerszym obszarem możliwości dofinansowania. Jego budżet wynosi aż 667 milionów złotych.
– Dzięki Funduszom Europejskim pomagamy zdobyć naszym rodzimym firmom przewagę konkurencyjną na rynku krajowym, jak również nierzadko za granicą. Pomyślna realizacja projektu ułatwia rozwój firm w oparciu o wypracowane rozwiązanie, daje również możliwość dywersyfikacji produkcji, uniezależniającej przedsiębiorstwo od zmian w otoczeniu biznesowym – powiedział w lutym 2023 roku dr Paweł Kuch, p.o. dyrektor Narodowego Centrum Badań i Rozwoju.
Fundusze Norweskie dla rozwoju nauki polskiej
Wspomniane wyżej instytucje (NCN i NCBR) są także operatorami programów finansowanych ze źródeł międzynarodowych. Do najważniejszych należą fundusze EOG (Europejski Obszar Gospodarczy) i Fundusze Norweskie. Mają na celu zmniejszanie różnic ekonomicznych i społecznych w obrębie EOG oraz wzmacnianie stosunków dwustronnych pomiędzy państwami-darczyńcami a państwem-beneficjentem. W zamian za udzielaną pomoc finansową państwa-darczyńcy korzystają z dostępu do rynku wewnętrznego UE, mimo że nie są jej członkami.
Program Badania ma na celu poprawę wyników polskich badań naukowych, zarówno podstawowych, jak i stosowanych jako narzędzi służących rozwojowi społeczeństwa i gospodarki opartej na wiedzy. Jest on realizowany w ramach 2 komponentów: wsparcia badań podstawowych (40 proc. alokacji programu), który jest zarządzany przez Narodowe Centrum Nauki (NCN) oraz wsparcia badań aplikacyjnych (60 proc. alokacji programu), którym zarządza Narodowe Centrum Badań i Rozwoju (NCBR). Informacje o aktualnie realizowanych projektach znajdują się na stronach tych instytucji.
Programy samorządowe
Naukowcy, którzy chcą pozyskać finansowanie dla swoich badań, powinni również skontaktować się z urzędami wojewódzkimi i marszałkowskimi właściwymi dla siedziby jednostki naukowej. Przykładem niech będzie Metropolitalny Fundusz Wspierania Nauki, w ramach którego działa kilka programów skierowanych do naukowców z Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii. Jednym z nich jest program „Światowej klasy naukowcy”, który finansuje zaproszenie naukowców reprezentujących czołowe uniwersytety na świecie, jak i laureatów znaczących nagród w skali globalnej.
W skład drugiego obszaru wchodzi „wsparcie nowatorskich metod kształcenia”, w którym szczególnie punktowane są programy skupione na aktywnym włączaniu partnerów. Realizowany jest we współpracy z otoczeniem społeczno-gospodarczym.
W 2021 roku utworzone zostało Kujawsko-Pomorskie Centrum Naukowo-Technologiczne im. prof. Jana Czochralskiego sp. z o.o., które jest spółką Samorządu Województwa Kujawsko-Pomorskiego. Centrum upamiętnia jednego z najwybitniejszych, choć zapomnianego, polskiego naukowca Jana Czochralskiego, który urodził się nieopodal Bydgoszczy.
Jego misją jest realizacja zadań polegających na wspieraniu rozwoju nauki oraz współpracy między sferą nauki i gospodarki, popieraniu postępu technologicznego i innowacji, poprzez promocję Województwa Kujawsko-Pomorskiego.
Na zlecenie władz województwa Centrum aktywizuje i wspiera innowacyjność, a także komercjalizację wyników badań naukowych w regionie kujawsko-pomorskim, wspiera rozwój współpracy pomiędzy przedsiębiorcami i uczelniami, realizuje prace badawczo-rozwojowe i wdrożeniowe. Zajmuje się także wspieraniem transferu innowacji z uczelni i jednostek badawczo-rozwojowych do przedsiębiorstw oraz tworzeniem warunków do komercjalizacji wyników badań naukowych.
Z kolei władze województwa podlaskiego we współpracy z Fundacją Technotalenty zainicjowało program „Pomosty przyszłości” skierowany do podmiotów gospodarczych, instytucji naukowych oraz wszystkich osób zainteresowanych współpracą nauki z biznesem. – Środowisko naukowe i biznesowe myślą w innych kryteriach i mają różne cele. Ten projekt służy pracy u podstaw, aby pokazać nowe możliwości współpracy – wyjaśnił w oficjalnym komunikacie promującym współpracę Tomasz Stypułkowski, wiceprezes Fundacji Technotalenty.
To nie pierwszy wspólny projekt władz województwa z fundacją. Wcześniej przeprowadzono konkurs Technotalenty, w którym studenci, uczniowie i absolwenci prezentowali swoje projekty technologiczne i Runda T – inicjatywa umożliwiające spotkanie przedsiębiorców, startupów, naukowców, studentów i innych twórców z inwestorami z całego kraju.
Polityka Naukowa Państwa
W tym miejscu można także wspomnieć o Polityce Naukowej Państwa (PNP), strategicznym dokumencie, który wskazuje priorytety funkcjonowania systemu szkolnictwa wyższego i nauki. Określa także najważniejsze wyzwania rozwojowe dla polskiej gospodarki i społeczeństwa, na które odpowiedzią powinny być badania naukowe prowadzone na najwyższym poziomie oraz kształcenie wysokiej klasy specjalistów na studiach wyższych i w szkołach doktorskich.
Celem PNP jest stworzenie warunków do prowadzenia badań naukowych oraz prac rozwojowych i ułatwienie dostępu do wysokiej jakości kształcenia przyszłych pokoleń.
Polityka Naukowa Państwa stanowi podstawę do realizacji programów strategicznych i rozwojowych państwa. Ma promować rolę nauki i szkolnictwa wyższego, co z kolei ma się przyczyniać do podniesienia ich prestiżu i zwiększenia zaufania społecznego do wyników badań naukowych.
Nauka to polska specjalność
Wielkie postacie polskiej nauki
Przeczytaj inne artykuły poświęcone polskiej nauce
Projekt współfinansowany ze środków Ministerstwa Edukacji i Nauki w ramach programu „Społeczna Odpowiedzialność Nauki”