Dzieje krzyża-relikwiarza, który uznawana za patronkę Białorusi święta Eufrozyna Połocka zamówiła w 1161 roku, były bardzo burzliwe. Bywał wywożony wielokrotnie z Połocka, wykradany, zamurowany w ścianach tamtejszego soboru św. Sofii. Jego ostateczne zniknięcie w 1941 roku porównywane jest z zaginięciem Bursztynowej Komnaty. Według niektórych badaczy drogocenny przedmiot został wówczas wywieziony do Rosji.
W latach 90. na podstawie opisów, rysunków i fotografii krzyż został odtworzony. Dziś odtworzona relikwia znów znajduje się w Połocku, w prawosławnym klasztorze Spaso-Jefrosiniewskim, założonym przez św. Eufrozynę - pierwszą kobietę kanonizowaną przez Cerkiew w dawnej Rusi. Klasztor ten jest miejscem pielgrzymek wyznawców prawosławia, a Krzyż św. Eufrozyny uznawany jest za duchowy symbol Białorusi.
Św. Eufrozyna urodziła się ok. 1101-1104 roku, zmarła w 1173 roku w Jerozolimie. Była córką księcia połockiego i księżniczki kijowskiej. Jej wychowawcami byli mnisi z monasteru w Połocku. W wieku 12 lat wstąpiła, bez zgody rodziny, do żeńskiego monasteru, gdzie zajmowała się modlitwą i przepisywaniem ksiąg liturgicznych. Około 1128, za zgodą biskupa połockiego Eliasza, założyła nowy żeński klasztor, a ok. roku 1160 - także męski. Obydwa te ośrodki życia monastycznego zostały zniszczone w czasie najazdu Litwinów w XIII wieku.
W 1161 roku Eufrozyna zamówiła wykonanie na potrzeby cerkwi niezwykle ozdobnego krzyża, wysadzanego srebrem, złotem i drogocennymi kamieniami, który zaginął w zawierusze wojennej w 1941 roku. Eufrozyna zmarła podczas pielgrzymki do Ziemi Świętej, w klasztorze w pobliżu Jerozolimy. Jej ciało zostało później przewiezione do Ławry Pieczerskiej w Kijowie, a stamtąd w 1910 roku – do Połocka.
zew, PAP