Trzy plagi: tyfus, Polak i Tatarzyn
Dla nas wyprawa hetmana Żółkiewskiego na Moskwę, osadzenie na carskim tronie Dymitra Samozwańca i wszystkie tego konsekwencje to tylko jeden z wielu niezbyt istotnych i mało znanych epizodów. Ale już dla Rosjan to jedno z przełomowych wydarzeń w dziejach państwa - wielka cezura kończąca okres wielkiej smuty i stanowiąca początek rozkwitu mocarstwa pod panowaniem dynastii Romanowów. Iwan Susanin, prosty chłop, który wziął odpowiedzialność za losy Rosji i wyprowadził polskich najeźdźców w grzęzawiska, stał się jednym z najbardziej znanych bohaterów rosyjskich legend. W kompleksie klasztornym w podmoskiewskim Sergijew Posadzie widnieje znamienny napis: "Trzy plagi - tyfus, Polak i Tatarzyn".
Komuś, kto rozumie wynikające z historycznej świadomości i wychowania odczucia Rosjan oraz Polaków trudno się oprzeć wrażeniu, że jesteśmy sobie tak dalecy w pojmowaniu świata i przeszłości, jak bliscy wydajemy się językowo i kulturowo. Nie odnosiliśmy nigdy wspólnych zwycięstw i nie zawieraliśmy dobrowolnych sojuszy. Prawie zawsze to, co dla Rosjan było zwycięstwem, dla nas oznaczało porażkę - i na odwrót. Żądania przeprosin za powstanie warszawskie brzmią dobrze nad Wisłą, gdzie w doniosłej atmosferze rocznicowych uroczystości grają na czysto humanistycznych nutach - wymogu solidarności i poczuciu sprawiedliwości. W Moskwie wydają się niezrozumiałe i naiwne. Żeby zrozumieć powstanie, trzeba być Polakiem wychowanym na opowiadaniach rodziców, na licealnych wypadach, kiedy przy ognisku śpiewało się "Pałacyk Michla, Żytnia, Wola...", na Wallenrodzie i Balladynie. Rosjanie mieli swój "Los człowieka", swoje polityczne interesy, swoich poległych i swoich weteranów, którzy tylko nam wydają się karykaturalni - obwieszeni medalami i z kieliszkiem wódki przy ustach.
Sowieckie fundamenty świadomości
O zbrodni katyńskiej w Rosji wie niewielu. Ale nawet ta pamięć, która przedostaje się czasem do rosyjskich mediów przy okazji takich uroczystości jak otwarcie polskich cmentarzy wojskowych w Katyniu czy Miednoje, rozmywa się w świadomości, że ten sam system pochłonął miliony rosyjskich ofiar. Ile dokładnie - nie wiadomo. Może nawet 80 milionów.
Na Rosjan rozgrzebujących własną najnowszą historię czyhają pułapki i niebezpieczeństwa, o których my nawet nie myślimy. Kim był Stalin? Ciemiężcą, patologicznym zbrodniarzem, wodzem, bohaterem. Był wszystkim. Mordował swoich, podpisał pakt z Niemcami, ale przecież pognębił hitlerowców. Skrajnym pojęciom i ocenom Rosjanie nadają własną wagę i proporcje w zależności od poziomu wykształcenia, osobistych i rodzinnych doświadczeń, niezrozumiałego dla nikogo z zewnątrz splotu wiedzy, stereotypów i emocji. A także w zależności od dobrej lub złej woli i politycznej koniunktury. Musi pewnie przeminąć kilka pokoleń, zanim Rosjanie dokonają rozrachunku z radziecką spuścizną. Teraz budują nowe państwo m.in. na sowieckich fundamentach. Bo innych nie mają. Trzonem i spoiwem patriotycznej edukacji jest wielka wojna ojczyźniana. I ma to również dzisiaj konkretny i praktyczny wymiar polityczny. Weterani wojny są wszędzie - w Rosji, na Ukrainie, Białorusi, w Czeczenii i Kazachstanie. Sprzyja to zachowaniu rosyjskich wpływów w tzw. bliskiej zagranicy.
Obcy wśród swoich
Żadnej zbrodni popełnionej na obywatelach innego państwa Rosjanie nie uznają za ludobójstwo. Z powodów moralnych, bo nie chcą takiej odpowiedzialności, ale również, a może przede wszystkim ze względów praktycznych. Pospolita zbrodnia nie pociąga takich konsekwencji prawnych, możliwości wysuwania roszczeń, procesów o odszkodowania przed trybunałami krajowymi i międzynarodowymi, jak zbrodnia ludobójstwa. Popełniona nie przez ludzi, lecz przez system, czyli państwo, którego obecne władze w Moskwie są prawnym spadkobiercą.
Wojskowi prokuratorzy, którzy w połowie lat 90. zaczynali śledztwo w sprawie mordu katyńskiego, przeprowadzali ekshumacje z polskimi specjalistami, zaprzyjaźnili się z nimi i zaangażowali w sprawę zgodnie z własnym sumieniem i zasadami prawa, nie zrobili kariery w swoim zawodzie. Stali się obcymi wśród swoich. W Rosji wciąż jeszcze nie ma klimatu sprzyjającego historycznemu rachunkowi sumienia. Nawet gdyby pojawiła się taka kwestia, to prezydent Putin za nic nas nie przeprosi. Bo takie oficjalne przeprosiny nigdy nie są szlachetnym porywem, lecz politycznym gestem. My byśmy go docenili, ale Rosjanie na tym poziomie świadomości historycznej i obywatelskiej jeszcze by go nie zrozumieli. Dlatego Putin cierpi na amnezję.
Witold Laskowski, szef radiowej Trójki, były wieloletni korespondent TVP i "Wprost" z Moskwy
Pełny tekst w najnowszym numerze tygodnika "Wprost". W sprzedaży od poniedziałku, 9 sierpnia.