Żydzi i Polacy to sojusznicy

Muzeum Historii Żydów Polskich Polin jest wizytówką Polski w Europie, a z drugiej strony badania na temat sympatii Polaków do poszczególnych narodów pokazują, że Żydzi zajmują dalekie miejsce. To jakie są dziś relacje polsko-żydowskie?

Żeby dobrze odpowiedzieć na pytanie, w jakim miejscu jesteśmy, jeśli chodzi o relacje polsko-żydowskie, trzeba wyjść z dziedzictwa epoki komunizmu i II wojny światowej. Można powiedzieć w głębokim skrócie, że relacje polsko-żydowskie były bardzo złe dlatego, że wzajemnie się mijaliśmy. Mijaliśmy się nie tylko dlatego, że się kłóciliśmy, ale przede wszystkim z tego powodu, że nie znaliśmy swoich punktów widzenia. Czyli narracja wewnątrzżydowska na temat Polaków szła własnym torem bez czynnika poznawczego polskiego. I odwrotnie. Polska narracja była mocno zatomizowana, bo pochodziła oddolnie od rodzin, bardzo silnego nadawcy informacji, symboli, emocji, a nie od państwa PRL-owskiego. Ponieważ ono było fałszywym przekaźnikiem. Tworem, który de facto dzielił nas w budowaniu wspólnotowej narracji i nami manipulował, ale jeszcze kompromitował na zewnątrz – np. w 1968 r. Rodzinna, oddolna narracja była także pozbawiona czynnika zewnętrznego, naturalnej możliwości i ochoty rozpoznania strony żydowskiej. A stereotypy były bardzo silnie zakorzenione. To mijanie skończyło się w momencie spotkania obu stron. I rozmowa okazała się detonatorem potencjalnie istniejącego napięcia.

Kiedy narracja polska i żydowska przestały się ze sobą mijać?

Dziś wiemy, że ten detonator rozpoczyna się w ostatniej dekadzie komunizmu, w latach 80., kiedy powoli dochodziliśmy do samoświadomości, że Polacy mają bardzo dużo pretensji do strony żydowskiej jako współuczestniczącej w sowietyzowaniu i mordowaniu Polaków w latach stalinowskich i jako nieokazującej wdzięczności za pomoc udzielaną Żydom okresie II wojny światowej. Natomiast z drugiej strony dowiadywaliśmy się, że my sami jesteśmy postrzegani przez stronę żydowską jako nie tyle ofiary II wojny światowej, ile współuczestniczący, haniebnie bierni wobec Zagłady. A de facto staliśmy się w odbiorze żydowskim sprawcami ich nieszczęść. Dowiadywaliśmy się, że jesteśmy odpowiedzialni za pogrom kielecki, za rok 68, czyli za wszystko to, co stanowiło w gruncie rzeczy zewnętrzność dla znaczniejszej części narodu polskiego, z punktu widzenia narracji dominującej w naszym, rodzinnym przekazie, w przekazie środowisk nieutożsamiających się z komunizmem.

Zewnętrzność, bo to siły komunistyczne spowodowały antysemickie zdarzenia i tragedie, a nie my. W tym czasie nie byliśmy suwerennym podmiotem i nie mogliśmy reżyserować zdarzeń, za które mamy teraz brać odpowiedzialność. Wymiar spotkania polegający na mijaniu się w interpretacji, rozumieniu wzajemnych dziejów jest do dzisiaj aktualny. Ale z drugiej strony można powiedzieć, że paradoksalnie bez detonatora pozostalibyśmy nieświadomi i stalibyśmy w miejscu w naszych relacjach. Po tym, jak uzyskaliśmy niepodległość, dialog się rozpoczął, w bólach, często pod presją niesprawiedliwych oskarżeń, jak np. o Jedwabne. Ale jednak widzimy dziś po tym zimnym prysznicu, jak wiele rzeczy łączy nas z narodem żydowskim.

Co nas łączy?

Niewątpliwie Polska i Izrael są państwami, które stale podkreślają, angażując do tego historię, że chcą ze sobą współpracować. Widzimy siebie jako bardzo bliskich sojuszników, wspierających niejako proces otwarcia się na zrozumienie swoich racji, jeśli chodzi o postrzeganie historii. Wpływ na to miały suwerenne środowiska polskie. Zaliczam też do nich moje środowisko, które od lat stara się o budowę Pomnika ku Czci Polaków Ratujących Żydów w Warszawie przy placu Grzybowskim. Na tyle głośno artykułowano polskie racje dotyczące relacji polsko-żydowskich w czasie II wojny światowej, że spotkaliśmy się z dobrą wolą strony żydowskiej, żeby wsłuchiwać się także w nasz głos. Strona żydowska uznała, że nie rozpoznając do końca polskich racji, być może nie zawsze miała rację. I tak samo my.

Coraz więcej wsłuchujemy się w relacje polsko-żydowskie powstające po wojnie, a dotyczące Holocaustu, i ewidentnie lepiej rozumiemy, jaka tragedia spotkała ten naród. Jesteśmy bogatsi o wiedzę, co pomaga w dialogu. Dziś ze strony żydowskiej nie słychać już na przykład głosów, że liczba „Sprawiedliwych wśród Narodów Świata”, czyli około 6500 osób, jest dowodem na to, jak głęboko „Sprawiedliwi” musieli ukrywać się przed Polakami ze swoim dobrym sercem, ponieważ wśród Polaków dominowało złe serce. Dziś wiemy, że liczba pomocników polskich była nieporównywalnie większa, że istniała tradycyjna u nas zdolność do konspiracji, niechęć do kolaborowania z okupantami. Osobiście uważam, że liczba polskich pomocników mogła sięgać miliona albo co najmniej kilkuset tysięcy Polaków. To jednak kwestia wtórna. Bo definicja stanu polskich dusz, serc, poglądów, postaw jest bardziej skomplikowana niż takie prymitywne stwierdzenie, że była garstka sprawiedliwych i motłoch dookoła, który słuchał Niemców i wyłapywał Żydów. A taka analiza jeszcze do niedawna wystarczała stronie żydowskiej, a przynajmniej była dominująca. Ale to już szczęśliwie przeszłość.

Strona żydowska miała za złe Polakom, że w czasach komunizmu „sprawiedliwi” byli traktowani instrumentalnie, tylko po to, by dowieść, że Polacy ratowali Żydów w czasie wojny.

I strona żydowska ma rację. Marzec 68 r. był wywoływany w kontekście kwestii żydowskiej przez aparat bezpieki, a dokładniej przez Mieczysława Moczara i jego ludzi w partii oraz administracji państwowej, po to, by wykorzystać go do swoich celów. Czyli czyszczenia szeregów partyjnych, aparatu administracyjnego, z czynnika żydowskiego, żeby wprowadzić nowy, młody narybek aparatu komunistycznego, którym byli niestety Polacy. Wykorzystywano drzemiące stereotypy, ale także prawdziwe informacje, żeby wprowadzić do polskiej świadomości nowy dogmat, że to my, narodowi komuniści, jesteśmy czynnikiem patriotycznym. Szedł do Polaków jasny przekaz: „pomóżcie nam, pogonimy Żydów i Polska Ludowa będzie już coraz bardziej polska”. I niewątpliwie część Polaków uwierzyła w ten projekt polityczny. Dziś wiemy, że postąpili niesłusznie. Elementem wciągania Polaków do projektu Moczara była próba udowodnienia, że to komuniści narodowi wspierają pamięć o rodakach, którzy ratowali Żydów. A niewdzięczni Żydzi nie chcą tego przyznać. Prawdą też jest, że w systemie stalinowskim było bardzo wielu Żydów, którzy gnębili Polaków, mordowali, a pracując w cenzurze czy propagandzie, niszczyli naszego ducha, tępili wrażliwość i bezkarnie fałszowali polską historię. Niszczyli nas zarówno od strony fizycznej, jak i duchowej. Nieczystość sytuacyjna, w którą wkręcano naród polski w okresie komunistycznym, polegała na tym, że takim samym stalinistą był Mieczysław Moczar i jego ferajna. Ale pokłosie tamtego czasu pozostało. Żydzi byli z jednej strony ofiarami aparatu partyjnego PZPR-owskiego, rządzącego wówczas Polską, ale także pośrednio ofiarami własnych ziomków, znajdujących się wśród tych, którzy nas mordowali w latach 50. A dopiero w tle, za trzecim kręgiem, można powiedzieć, że byli ofiarami Polaków, którzy dali się zwieść Moczarowi i Gomułce. Nie było też tak, żeby wszyscy Polacy byli święci czy rozumni. Żyliśmy w systemie opresyjnym, który nami manipulował. I nie z każdej manipulacji wychodziliśmy zwycięsko.

W jakim stopniu Polacy pomagali Żydom, w jakim nie?

Ze statystyką jest tu olbrzymi problem. Natomiast nie ma problemu w stwierdzeniu, że warunki okupacyjne na ziemiach polskich były nieporównywalne z jakimkolwiek obszarem europejskim. Obowiązywała kara śmierci za udzielanie pomocy Żydom czy obozu koncentracyjnego dla tych, którzy nie doniosą na sąsiada udzielającego takowej pomocy. W zasadzie, jeśli chodzi o prawodawstwo niemieckie, czyli z punktu widzenia Zagłady w latach 1942-44, jedyną postawą, która była lojalną, czyli zgodną z prawem, to była postawa donosiciela. Niewątpliwie olbrzymią siłą sprawczą, jeśli chodzi o budowanie postaw polskich, był Kościół katolicki, kapłani piętnujący w kazaniach i podczas spowiedzi antychrześcijańskie odruchy. Nadto siłą taką były wszystkie instytucje Polskiego Państwa Podziemnego, zarówno struktury wojskowe, jak i cywilne. Wszystkie te struktury w momencie, gdy Zagłada zaczęła się w 1942 r., wpisały w cele wojny ratowanie Żydów. Budowano postawy polskie propomocowe, między innymi używając do tego mechanizmu egzekucji podziemnych sądów, ale przede wszystkim propagandy. Uznawano za kolaborację donoszenie na Żydów, tak jak na ukrywających się konspiratorów. Pomoc miała wielorakie oblicza i była w warunkach konspiracji anonimowa. Zaliczamy do niej z jednej strony pomoc instytucjonalną, a z drugiej strony indywidualną, w tym z kolei pomoc incydentalną, odruchową, jak na przykład podrzucanie jedzenia maszerującym do pracy Żydom czy podwożenie ze wsi do wsi wozem konnym pod sianem uciekającego z transportu Żyda. Oczywiście, najbardziej heroiczna to ta pomoc długotrwała, z ciągłym narażaniem się na śmierć. I tych pomocników było znacznie mniej. Stella Zylbersztajn opowiada, że na Podlasiu przechodziła „z rąk do rąk” i w sumie ratowało ją 65 osób.

Państwo Podziemne też pomagało w powstaniu w getcie. W jakiej skali?

Przygotowania do powstania w getcie warszawskim trwały od przełomu 1942 i 1943 r., kiedy część Żydów, która pozostała po wielkiej akcji likwidacyjnej, zdała sobie sprawę, że przyjdzie im zginąć. Już w styczniu 1943 r. Niemcy otrzymali sygnał oporu od strony żydowskiej, który spowodował ich wycofanie i zadziwienie. Byli zaskoczeni, że ci, którzy wydawali się bezbronni, nagle zbuntowali się. Skala wzrastającego oporu po stronie żydowskiej była także dostrzeżona przez Komendę Główną Armii Krajowej i Komendę Okręgu Warszawskiego AK. Udzielanie bardzo nikłej, z racji obiektywnych ograniczeń ze strony polskiej, pomocy było działaniem na rzecz wsparcia akcji militarnej, która zbliżyła bojowców żydowskich i Polaków z Armii Krajowej. Nasza strona pozytywnie oceniła postawę Żydów z ŻZW i ŻOB. Polacy dostrzegli po drugiej stronie getta bohaterów, z godnością umierających. Wcześniej uważano dość powszechnie, że Żydzi są tchórzami, że sami doprowadzali – policja żydowska – ofiary na Zagładę. Jest bardzo wiele relacji po stronie aryjskiej i polskiej mówiących o solidarności Polaków z Żydami, właśnie w okresie tygodni powstania w getcie. Ta militarna akcja wyrastała ponad – jak się okazało zbyt jednostronnie przyjętymi przez Polaków – stereotypami.