Realia przed fikcją

Krzysztof Kwiatkowski, CANNES

Impreza przestała być niczym nieskrępowanym świętem kina, wyspą, na której żyje się wyłącznie sztuką. Ulice miasta, położonego 30 km od Nicei, patrolowali żołnierze z długą bronią, na bulwarze Croisette wyrosły ciężkie donice uniemożliwiające wjazd w tłum ciężarówką, a przed wejściem do sal uczestnicy przechodzili pełne kontrole bezpieczeństwa. W minioną środę o 15.00 projektory zgasły i minutą ciszy festiwal solidaryzował się z ofiarami zamachu w Manchesterze. A jeden z seansów konkursowych opóźnił się z powodu alarmu bombowego. Niemal wszystko pachniało polityką. Nawet kreacje na czerwonym dywanie: minister kultury Izraela Miri Regew wywołała skandal, pozując w sukni z pejzażem Jerozolimy. Prasa nazwała gest polityczki „agresywnym, postkolonialnym bezguściem”, przypominając, że z punktu widzenia Palestyńczyków połowa metropolii znajduje się pod okupacją, a według ONZ Jerozolima jest wciąż miastem o nieokreślonym statusie. Ta atmosfera przenikała do filmów. W trudnych czasach reżyserzy opowiadają o nastrojach współczesnej Europy: rozpadającej się, zżeranej przez podziały, zranionej przez terroryzm. I tak w posępnym „In the fade” Fatih Akin portretuje kobietę załamaną po stracie bliskich w ataku terrorystycznym, Vanessa Redgrave w „Sea Sorrow” – imigrantów z Afryki i Bliskiego Wschodu, a Kornél Mundruczó w „Jupiter’s Moon” łączy historię rodem z kina akcji z dokumentalnymi ujęciami z obozu dla uchodźców. – Realia wyprzedziły fikcję – komentuje Węgier. – Napisałem film SF jeszcze przed kryzysem i zanim wyszedłem na plan, stał on się komentarzem do rzeczywistości. Ze scenariusza wykreśliłem tylko wątek budowy wielkiego płotu na granicy, wydał mi się przerysowany. Niedawno rząd naprawdę wzniósł taką konstrukcję.

---

Intymne portrety

Artyści próbują zrozumieć, dlaczego w kolejnych krajach do głosu dochodzą skrajne ideologie. – Rozmowy z młodymi ludźmi napawają mnie strachem – tłumaczył mi Laurent Cantet, laureat Złotej Palmy za „Klasę”, który w „Warsztacie” obserwuje dwudziestokilkulatków. – Są zagubieni i znudzeni, po omacku szukają swojej tożsamości i miejsca w świecie. Nie dostrzegają dla siebie perspektyw, wybierają ekstremizm. Musimy pogodzić się z tym, że dawna polityka jest martwa i jak najszybciej zbudować nową jakość.

Jednak najciekawsze okazują się filmy, których autorzy dotykają tematów społecznych w mniej bezpośredni sposób. Trzech mistrzów – Michael Haneke, Ruben Ostlund i Andriej Zwiagincew – wychodząc od intymnych sytuacji, z chirurgiczną precyzją wskazują problemy Europy. Na dzisiejsze niepokoje patrzą oczami nastolatków. Pokolenia, które obserwuje porażkę wartości i wizji świata rodziców. Dlatego tak ważna jest postać 13-latki w „Happy Endzie” Hanekego. To ona chłonie wszystkie otaczające ją depresje. Niemal przyklejona do komórki kręci wideo z życia własnej rodziny, a jej nagrania (w formacie trzymanego pionowo telefonu) otwierają i zamykają film. – Nie można opowiadać o współczesnym społeczeństwie bez social mediów – komentuje reżyser. – One wprowadziły nas na nowe oceany w relacjach między ludźmi. Haneke tka ten obraz z nawiązań do własnych filmów, a w rolach głównych obsadza swoich ulubionych aktorów, m.in. Jeana-Louisa Trintignanta i Isabelle Huppert. Opowiada o zamożnej, burżuazyjnej rodzinie. Każda generacja jest tu ukąszona bólem. Nestor marzy o eutanazji, jego była synowa właśnie trafia do szpitala po próbie samobójczej, a syn ucieka od beznamiętnych związków w perwersyjny seks z kochanką. W tym „the best of” twórca znajduje jedną nową nutę: ironię, czarne poczucie humoru starego Austriaka. Ale śmiech tylko skrywa bezradność. Bo „Happy End” jest manifestem impotencji Zachodniej Europy. Powoli gnijącej w stworzonym przez siebie pełnym przemocy systemie, odciętej od realiów. – Kiedyś farmer w niewielkiej francuskiej miejscowości znał tylko swój region i było mu z tym bardo dobrze – dodaje Haneke. – Dzisiaj włącza telewizor i zalewają go informacje z całego świata. Czujemy się dobrze poinformowani. Ale czy naprawdę cokolwiek więcej wiemy? Doświadczamy? Mam wrażenie, że społeczeństwo przesiąkło ułudą, która zastępuje wnikliwą analizę.

Gorzka, pozbawiona nadziei satyra, choć daleko jej do arcydzieł mistrza, intryguje. Wchodzi w dialog z „Kwadratem” Rubena Ostlunda. Także u Szweda walka toczy się o wartości, jakie z domu wyniosą dwie córki głównego bohatera. Kuratorowi narodowej galerii sztuki ktoś kradnie portfel i komórkę. Elegancki, obyty, przystojny facet w garniturze i nowym modelu tesli rusza śladem nadajnika GPS z telefonu i trafia do „gorszej dzielnicy”. Konfrontując się z mieszkańcami, zadaje sobie pytania o zaufanie i empatię. Ostlund subtelnie obnaża klasowość pozornie egalitarnego społeczeństwa. – Znaleźliśmy się w momencie, w którym musimy zadać sobie pytanie o miejsce jednostki we wspólnocie – mówi mi reżyser. – Jeszcze niedawno nie było w Szwecji zamykanych osiedli. Teraz one rosną. Jakby część z nas chciała powiedzieć: tu nasza odpowiedzialność się kończy.

Rosja na dorobku

Ale jest w „Kwadracie” także refleksja nad sztuką, która staje się coraz bardziej hermetyczna. Traci rząd dusz i zamienia się w rozrywkę elit, pozbawioną rozgłosu, wypchniętą z prasy i publicznej dyskusji przez materiały o sensacjach. Ale czy dwójka specjalistów od marketingu – hochsztaplerów, dla których priorytetem pozostaje stworzenie youtube’owego viralu – jest odpowiedzią? Ostatecznie Ostlund pozostaje moralistą i przypomina o konieczności bliskiego kontaktu z ludźmi i zwykłej przyzwoitości. Bo właśnie to jest, przynajmniej w canneńskich filmach, największym grzechem klasy średniej i wyższej: nie dorastają do własnych wyobrażeń o sobie, lecz nie umieją się do tego przyznać. W najlepszym filmie konkursu, „Niemiłości” Andrieja Zwiagincewa, 12-letni chłopiec cicho przełyka łzy. Zamknięty w łazience słyszy kłótnię rozwodzących się rodziców, z których żadne nie chce się nim zająć. Facet już układa sobie wszystko na nowo z kochanką w ciąży. Kobieta spotyka się z zamożnym mężczyzną „na poziomie”.

Chłopiec zdaje sobie sprawę, że jest tylko przeszkodą w realizacji ich planów. Ucieka z domu. Znika. Chociaż większość filmu to zapis akcji poszukiwawczej, nie ona jest najważniejsza. Raczej takie momenty jak ten, gdy ekipa fundacji zajmującej się zaginięciami wychodzi z pokoju i bohaterowie zostają sami, a Zwiagincew uporczywie nie chce wyłączyć kamery. – To prywatna historia osobistego dramatu – powtarzają mi w wywiadzie aktorzy, Mariana Spiwak i Aleksiej Rozin. Ale już Zwiagincew widzi swój film inaczej. – Zrobiłem „Lewiatana”, w całości poświęconego polityce – mówi mi reżyser. – Teraz chciałem spojrzeć, jak to wszystko odbija się w ludziach. W ich najgłębiej skrywanych lękach i postawie wobec innych. W zatrzymanych pejzażach z życia Rosji jest coś z obrazów Bruegla czy Hoppera. Tyle że zamiast tęsknoty otrzymujemy tu ostry zapis miotanego ambicjami społeczeństwa. Słabej, rwącej się do nowoczesności klasy średniej, której korzenie tkwią nie tylko w biedzie, ale i chamstwie. Zwiagincew, ale i Haneke czy Ostlund swoimi mocnymi filmami nadali ton tegorocznemu Cannes. g

© Wszelkie prawa zastrzeżone

W chwili zamykania numeru nie ogłoszono jeszcze laureatów festiwalu. Lista nagrodzonych na Wprost.pl.