Fałszerze pamięci

Po co trzymać w pamięci bolesny romans? W klinice Lacuna do perfekcji opanowaliśmy technikę wycinania kłopotliwych wspomnień – mówi doktor medycyny Howard Mierzwiak. – Dzięki nieinwazyjnemu zabiegowi wymazywania pamięci w ciągu kilku godzin odzyskasz spokój ducha. Dr Mierzwiak, amerykański uczony, opatentował technikę manipulowania obszarami mózgu, w których zapisywane są wspomnienia. Na razie działo się tak tylko w filmie „Zakochany bez pamięci”, jednak za jakiś czas kliniki takie jak jego powstaną także w twoim mieście. Jak podało tego lata „Nature”, naukowcom udało się zasiać fałszywe wspomnienia zwierzętom, co otwiera nowe perspektywy dla medycyny. Susumu Tonegawa, noblista i neurobiolog z Massachusetts Institute of Technology, oraz jego zespół zmanipulowali wspomnienia myszy. Jak? W wielkim skrócie – najpierw znaleźli w jej mózgu obszar odpowiedzialny za konkretne wspomnienie, potem „dokleili” do wspomnienia nową emocję, strach, a na końcu pokazali, że oto powstało całkiem nowe wspomnienie na stałe zmieniające zachowanie zwierzęcia w pewnych sytuacjach.

Widzę twoje wspomnienia

Naukowcy od dawna się zastanawiają, czy engramy – miejsca w mózgu odpowiedzialne za konkretne wspomnienia – w ogóle istnieją. – Trwa debata, czy wspomnienia są zapisane w wielu częściach mózgu po trochu, czy może w jednym miejscu – wyjaśnia Tonegawa. To ważne pytanie, bo jeśli poznamy engram odpowiedzialny za traumatyczne przeżycie, będziemy mogli go zmienić tak jak dr Mierzwiak w filmie „Zakochany bez pamięci”. Aby zobaczyć, jak tworzą się engramy, pomysłowy dr Tonegawa wykorzystał optogenetykę – nową technikę pozwalającą oznaczać grupy komórek wspólną genetyczną etykietką. Tonegawa wyhodował myszki, których hipokampy – części mózgu odpowiedzialne za pamięć – mogą produkować białko wrażliwe na światło. Białko jest produkowane tylko wtedy, gdy zadziała w nich gen c-Fos aktywowany przy powstawaniu wspomnień. W ten sposób wraz ze wspomnieniami tworzy się w głowie myszki ich białkowy ślad, który można nie tylko obserwować, ale także aktywować za pomocą lasera. – Większość badaczy próbuje manipulować mózgiem od zewnątrz – mówi Xu Liu, współpracownik Tonegawy. – Ale my możemy śledzić zapamiętywanie od środka, a być może nawet manipulować procesem pamiętania dzięki kontroli nad komórkami.

Pokój urojonych cierpień

W pierwszym dniu eksperymentu naukowcy umieścili myszki w bezpiecznym pomieszczeniu A, żeby dzięki białku obserwować, jak wspomnienie tego pobytu wyłania się w mózgu. Kolejnego dnia przenieśli myszy do innego, niebezpiecznego pokoju B, gdzie stopy zwierząt delikatnie rażono prądem. W normalnej sytuacji mysz stworzyłaby wspomnienie pokoju A jako bezpiecznego, a pokoju B jako niebezpiecznego. Jednak Tonegawa zaburzył ten proces – za każdym razem, gdy mysz otrzymywała szok elektryczny w pokoju B, aktywował laserem obszar odpowiedzialny za wspomnienie bezpiecznego pokoju A. Efektem było wszczepienie fałszywych wspomnień. Gdy trzeciego dnia myszka wróciła do pokoju A i przypomniała go sobie, znieruchomiała ze strachu, jakby zaraz miało stać się coś złego. Dlaczego? Pobudzenie wspomnienia dobrego pokoju A w trakcie zapamiętywania złego pokoju B powiązało z sobą oba doświadczenia. Fałszywe wspomnienie było tak samo intensywne jak prawdziwe – przy wspomnieniu bezpiecznego pokoju A u myszy aktywował się ośrodek strachu w mózgu. Wspomnienie było też trwałe i nieodróżnialne od wspomnień prawdziwych – już po eksperymencie naukowcy mogli w dowolnym momencie je aktywować światłem, powo - dując u zwierzęcia odpowiedź fizjologiczną. Czego to dowodzi? Miejsca w naszej głowie odpowiedzialne za konkretne przeżycia najwyraźniej istnieją. – To pierwszy raz, gdy naukowcy zademonstrowali istnienie w pełni funkcjonalnego engramu – ocenia prof. psychologii Howard Eichenbaum z Centrum Pamięci i Mózgu Uniwersytetu w Bostonie.

Świadek nie miał racji

– Ludzie to zwierzęta z wyobraźnią – mówi Tonegawa. – Tak jak myszom może zdarzyć im się powiązanie pozytywnego lub negatywnego doświadczenia z teraźniejszości ze wspomnieniem. Wtedy zostaje ono sfałszowane.

Amerykańska psycholog Elizabeth Loftus od dekad bada fenomen fałszywych wspomnień. W procesach o morderstwa czy wykorzystywanie seksualne podważała wspomnienia naocznych świadków, co mogło działać na korzyść sprawcy. Z tego powodu ciągano ją po sądach i wysyłano pod jej adresem groźby karalne. Jednak dzięki niej wiele osób uniknęło skazania na podstawie konfabulacji. Jeden z najbardziej znanych eksperymentów Loftus, znany jako „zagubienie w supermarkecie”, pokazał, że w wyniku sugestii i pomieszania wspomnień prawdziwych z urojonymi jesteśmy w stanie pamiętać nieprawdę. Badanym wręczano opisy zdarzeń z dzieciństwa sporządzonych przez ich rodziny. Do opisów dołączano jedną zupełnie fikcyjną historię – o tym, że badany w wieku pięciu lat zgubił się w supermarkecie, skąd po jakimś czasie uratowała go starsza osoba. W późniejszych rozmowach o dzieciństwie 25 proc. badanych twierdziło, że pamięta tę historię, a część odtwarzała nawet dodatkowe szczegóły.

Co prawda inne badania wykazały, że gdy fikcyjna historia dotyczy traumatycznych przeżyć (np. bolesna lewatywa), o wiele mniej badanych daje się oszukać. Fałszywe wspomnienia mogą bez wątpienia zmienić człowieka. W przyszłości możemy uwalniać ludzi od alkoholizmu dzięki zaszczepianiu fałszywych przykrych wspomnień związanych z alkoholem. Pozostaje pytanie – czy to etyczne? – Gdyby było uzasadnienie zdrowotne i zgoda zainteresowanego, nie widziałbym przeciwwskazań – mówi Michał Zabdyr-Jamróz, ekspert ds. polityk zdrowotnych z Collegium Medicum w Krakowie. – Problem jednak pojawi się, gdy tak jak w filmie „Zakochany bez pamięci” zechcemy modyfikować bolesne wspomnienia. To zmieni naszą cywilizację, niekoniecznie na lepsze. W końcu złe wspomnienia dają nam nauczkę na przyszłość. ■

Jak w trzy dni sfałszować wspomnienia

1. dzień

Mysz zostaje zamknięta w bezpiecznym pomieszczeniu. Naukowcy obserwują, jak wyłania się wspomnienie tego doświadczenia

Nowe wspomnienie

W głowie myszy rodzi się skojarzenie miejsca pobytu ze stanem bezpieczeństwa

2. dzień

Mysz zostaje przeniesiona do niebezpiecznego pomieszczenia, gdzie jest porażana prądem. Czuje strach. Powstaje wspomnienie tego wydarzenia

Fałszowanie wspomnienia

W tym samym czasie naukowcy pobudzają laserem neurony odpowiedzialne za wspomnienie pobytu w bezpiecznym pomieszczeniu

3. dzień

Mysz po przeniesieniu do bezpiecznego pokoju przywołuje zaburzone wspomnienie z pierwszego dnia. Czuje strach, jak w drugim dniu

Fałszywe wspomnienie trwa

Za każdym razem, gdy naukowcy pobudzą obszar mózgu ze wspomnieniem pierwszego dnia, mysz reaguje strachem

25% mniej więcej tyle osób jest w stanie przyjąć nieprawdziwe wspomnienia za własne. Im mniej traumatyczne wspomnienie, tym więcej z nas w nie uwierzy

Susumu Tonegawa

W 1987 r. dostał Nobla z medycyny. Dzisiaj w MIT bada engramy - miejsca w mózgu, gdzie zapisane są wspomnienia konkretnych przeżyć