Zachód ajatollahów

Nienawiść wielu Irańczyków do Saddama nie słabnie, gdyż prawie każdej rodzinie Husajn odebrał kogoś bliskiego. W bezsensownej wojnie zginęło około miliona Irańczyków. Niechęci do Iraku nie osłabia to, że także Iran został zaliczony przez prezydenta USA George'a W. Busha do "osi zła" i że nie brak głosów, iż Stany Zjednoczone mogą zaatakować również ojczyznę Pahlawiego.
Wspólne zagrożenie ze strony supermocarstwa, nazwanego niegdyś przez ajatolla-
ha Chomeiniego - przywódcę rewolucji islamskiej w Iranie - "wielkim szatanem", nie zamieniło dawnych wrogów w sojuszników. Istnieje jednak wiele związków iracko-irańskich, o których mało się mówi. Kilka tysięcy pielgrzymów (irańskich szyitów) odwiedza co roku święte miasta Iraku. Do Iranu szmuglowana jest iracka ropa, zapowiedziano też w Teheranie wizytę Nadżiego Sabriego, ministra spraw zagranicznych Iraku.
Z wizytą w Iranie pojawili się jednak też przywódcy irackich Kurdów, Masud Bar-zani i Dżalal Talabani, oraz przedstawiciele szyitów z Iraku. Jednych i drugich trudno posądzać o przychylność wobec obecnych władz w Bagdadzie. Tę politykę grania na dwa fronty Irańczycy nazywają "aktywną neutralnością".

Wielbiciele wielkiego szatana
O ile mułłowie sprawujący władzę w Iranie mają powody, by się obawiać Ameryki, o tyle zwykli Irańczycy na ogół patrzą na "wielkiego szatana" z niekłamaną sympatią i podziwem. W ankiecie Narodowego Instytutu Studiów Opinii Publicznej na pytanie "Czy popierasz antyamerykańską politykę ajatollaha Chamenei (przywódcy Iranu)?" 74 proc. respondentów odpowiedziało negatywnie. Czterem dyrektorom instytutu wytoczono proces - określony wkrótce jako "parodia wymiaru sprawiedliwości" - oskarżając ich o sfabrykowanie wyników i szpiegostwo. Zmiana stosunku do Stanów Zjednoczonych jest uderzająca, dotyczy przede wszystkim młodzieży i mieszkańców miast, ale nie omija elity władzy. Uchodzący za reformatora prezydent Mohammed Chatami, słysząc hasło "Śmierć Ameryce", stwierdził krótko: "Ja wolę mówić o życiu niż o śmierci". Ali, inżynier z Isfahanu, przypomina o manifestacjach sympatii dla Ameryki, o zapalaniu świec w miejscach publicznych na znak solidarno-
ści z ofiarami zamachów z 
11 września. - Ja też jedną zapaliłem - mówi.
Mało kto chce dziś pamiętać o 444 dramatycznych dniach oblężenia ambasady USA w okresie rewolucji Chomeiniego. Spośród 67 mln Irańczyków ponad połowa ma mniej niż 25 lat i patrzy na tamte wydarzenia z rosnącym dystansem. Zupełnie inaczej niż na amerykańską modę czy muzykę, fast foody i amerykańskie filmy.
- American? - pytają mnie w centrum Teheranu dwaj młodzi mężczyźni. - Szkoda
- słyszę, gdy odpowiadam przecząco. Obaj uczą się intensywnie angielskiego. Mówimy o studenckich protestach: - Na uniwersytecie już chyba spokój? - pytam. - Tak, ale to nie koniec, to początek. Chcemy żyć jak ludzie. Jak wy u siebie - mówią. Opowiadam o zaskoczeniu, że w kraju ortodoksyjnego islamu widzi się kobiety za kierownicą samochodów, dżinsy spod czerni dziewczęcych szat, ostentacyjny makijaż. Słyszę: - Wszystko musi się zmienić.

Idol Agadżari
Najgłośniej zmian żądają studenci. Przed kilku tygodniami demonstrowali na uniwersytecie w Teheranie przeciw działaniom konserwatywnych mułłów. Nie wyszli jednak poza kampus i nie było starć z policją ani Gwardią Rewolucyjną (w czasie studenckiej rewolty cztery lata temu w obronie wolności prasy zginęły co najmniej trzy osoby, 200 zostało rannych, a 1500 aresztowano, z czego cztery do dziś są przetrzymywane w więzieniu). Tym razem poszło o karę śmierci dla pisarza, profesora Haszema Agadżariego, oskarżonego o bluźnierstwo i apostazję. Profesor pozwolił sobie na krytykę władzy duchownych, nazywając ich "protestantami islamu". Studenci jeszcze raz żądali wolności, demokracji, świeckiej władzy, uwolnienia więźniów politycznych. Padały okrzyki: "Talibowie, precz z Iranu!".
Znacznie mniej świat dowiedział się o ostrych starciach w kilku miastach południowo-zachodniego Iranu. Młodzież w wieku 12-18 lat wyszła tam na ulice, protestując przeciw zamykaniu klubów, sklepów sprzedających kasety i taśmy wideo z nowoczesną (czytaj: amerykańską) muzyką i usuwaniu z dachów anten satelitarnych. Największe zamieszki ogarnęły miasta Ahwaz i Chorramszahr, gdzie blokowano drogi, podpalano banki, autobusy, rzucano w policjantów kamieniami i koktajlami Mołotowa. Reza Delbari, lider Muzułmańskiego Stowarzyszenia Studentów na Uniwersytecie Amir Kabir w Teheranie, powiedział: "Młodzież uważa, że zbyt głęboki rów wykopano między klasą kontrolującą a narodem irańskim".

Uśmiech średniowiecza
Nie trzeba być przenikliwym socjologiem czy politologiem, by przewidzieć możliwość ponownej transformacji w Iranie. Na uniwersytetach wrze, ludzie odważni, jak profesor Agadżari czy ajatollah Dżalaleddin Taheri z Isfahanu, człowiek niegdyś bliski Chomeiniemu, wskazują na fatalne skutki autorytarnej władzy mułłów. Tymczasem likwidowane są kolejne niezależne czasopisma, niepokornych wtrąca się do więzień i poddaje szantażom i torturom, inni znikają bez śladu. Właśnie doniesiono o aresztowaniu kolejnego pisarza, Alirezy Dżabbariego, tłumacza dzieł Lwa Tołstoja i Toni Morrison. Jakby dla zachowania równowagi aresztowano też Mohammeda Naqdiego, znienawidzonego generała Gwardii Rewolucyjnej, odpowiedzialnego za wiele zbrodni.
W trwających rozmowach z Unią Europejską, które są nadzieją na zmniejszenie napięcia w relacjach z Waszyngtonem, prawa człowieka, w tym problem kary śmierci, stanowią warunek porozumienia. Ajatollah Chamenei doprowadził do zawieszenia wykonania kary śmierci w wypadku Haszema Agadżariego i wezwał go do wniesienia apelacji od wyroku (Agadżari odmówił, bo uważa się za niewinnego). Ogłoszono nawet zaniechanie kamienowania, choć jeszcze w ubiegłym roku odbyły się dwie takie egzekucje (w tym na kobiecie, która występowała w filmach porno). Karę śmierci przez powieszenie na podnoszonym dźwigu wykonano na 200 skazanych. Stale stosuje się, przeważnie za korupcję i picie alkoholu, karę chłosty (uderzenia w gołe plecy), choć już w asyście lekarza.
Wielką nadzieją na gruntowne zmiany był wybór Chatamiego na prezydenta. Nawet i ten mułła, uśmiechający się, mówiący o "dialogu cywilizacji", a nie o eksporcie islamskiej rewolucji, nie był jednak w stanie wyjść zbyt daleko poza swą retorykę, by przeforsować zmiany, którym sprzeciwiają się twardogłowi kontynuatorzy idei Chomeiniego. Jego rola w systemie ustrojowym państwa ma charakter w znacznym stopniu dekoracyjny. Kontrolę nad resortami siłowymi sprawuje tzw. lider, czyli następca Chomeiniego ajatollah Ali Chamenei.
Obalając szacha Rezę Pahlawiego, który próbował wprowadzać reformy gospodarcze i społeczne, rewolucja mułłów zatrzymała wskazówki zegara cywilizacji, kultury i obyczajów. Mimo postępów globalizacji w Iranie średniowiecze nadal nie chce ustąpić. Okrzyki: "Talibowie, precz z Iranu!", są jednak coraz głośniejsze.

Olgierd Budrewicz