Bohaterscy kapitaliści

Królowie i powstańcy trafiali zazwyczaj na karty historii Polski; o ludziach przedsiębiorczych niewielu pamiętało. "Groszoróbstwo" przez wieki uchodziło w Polsce za zajęcie mało chlubne. W roku 1663 Sejm uchwalił nawet, że "każdy szlachcic szlachectwo traci, jeśli będąc w mieście osiadły, handlami, szynkami bawi się, miejskimi i urzędy miejskie odprawuje i potomstwo jego pod ten czas spłodzone i on sam dóbr ziemskich nabywać nie może". Za jedyne szlachetne zajęcie uchodziła uprawa ziemi, i to aż do 1775 r. (!), kiedy to Sejm uchwalił, że "szlachcic wszelkiego rodzaju kupiectwem się bawiący, szlachectwa swego ukracać nie będzie". W takich warunkach w gronie krezusów Polski prócz magnatów byli przede wszystkim cudzoziemcy.

Kapitaliści Kazimierza Wielkiego
Mikołaj Wierzynek i Lewko, znani jako bankierzy Kazimierza Wielkiego, byli właśnie cudzoziemcami. Nie oznacza to, że przed nimi nie było w Polsce bogaczy. Do czasów ostatniego Piasta na polskim tronie państwo było traktowane jednak jako patrymonium, czyli własność władców. Handel odbywał się głównie na zasadach wymiany. Dopiero za czasów Kazimierza Wielkiego nastąpiły zmiany, czyli wprowadzenie gospodarki w większym stopniu opartej na wymianie pieniężnej. Nie wywoływało to zachwytu Kościoła. Długi czas uważał on kredyt zwany lichwą za niedopuszczalny.

Krezusi z soli
Polak i katolik podobnym procederem zajmować się nie mógł. Oporów tych nie mieli cudzoziemcy i innowiercy. Mikołaj Wierzynek, przez wielu uważany za Polaka, był Niemcem z pochodzenia i nazywał się Wersing. Dorobił się fortuny, korzystając z prawa składu, jakie miał Kraków. Umiejętność liczenia pieniędzy przyniosła mu fortunę. Tak wielką, że stać go było na podjęcie królów i książąt na uczcie opisanej przez Długosza. O samym Wierzynku wiele nie wiadomo, prócz tego, że był również stolnikiem sandomierskim i krakowskim rajcą oraz że miał udziały w żupach solnych. Wiemy, że zmarł w 1368 r., prawdopodobnie ścięty za domniemany udział w jakimś spisku.
Więcej szczęścia miał Lewko - inny bankier Kazimierza Wielkiego. Był on też zresztą finansistą innych monarchów: Ludwika Węgierskiego, Jadwigi i Jagiełły. Ponieważ Żydom nie wolno było się osiedlać w samym Krakowie, stał się potentatem w mieście żydowskim, czyli Kazimierzu. Miał domy przy ul. Żydowskiej, Wiślnej, Mikołajskiej. Fortuny dorobił się, organizując na polecenie Kazimierza Wielkiego żupy solne. Dzierżawa żup solnych przynosiła olbrzymie zyski. Żupnictwo nie było zresztą uważane za hańbiące dla szlachty i na przykład fortuna Sebastiana Lubomirskiego oraz całego tego znamienitego rodu pochodziła właśnie z dzierżawy żup. Świadectwem wyjątkowego znaczenia Wieliczki czy Bochni jest słynne powiedzenie hetmana Czarnieckiego: "Jam nie z soli ani z roli, jeno z tego, co mnie boli".

Bankier polskich królów
Największe interesy na bankowości robili u nas cudzoziemcy, którzy zresztą dość prędko się polonizowali. Tak było na przykład z przedstawicielami najsłynniejszego w XVI wieku rodu bankierskiego Fuggerów z Augsburga. Już Jerzy, ich pierwszy reprezentant w Polsce, który do Warszawy przybył w 1515 r., pisał się z polska Fukier. Dorobił się nieruchomości w okolicach dzisiejszego kościoła św. Krzyża. Jego potomkowie mieli już znacznie większy majątek. Ponieważ jednak ludzi obracających pieniądzem uważano za tak samo godnych miejsca w dobrym towarzystwie jak celników w Ewangelii, kolejny potomek tego rodu w roku 1671 postarał się o szlachectwo i kupił majątek ziemski koło Ołtarzewa. Podobne były losy rodu Montelupich, którzy z czasem zaczęli używać nazwiska Wilczogórski, co miało świadczyć o ich szlachectwie. Dorobili się majątku na bankowości i handlu, głównie z Wiedniem, Norymbergą i Włochami. To wzbudzało zawiść i Sebastianowi, przedstawicielowi tego rodu, wytoczono proces o sfałszowanie szlachectwa.
Świadectwem pogardy wobec przedsiębiorców pozostaje znakomite dzieło Waleriana Nekandy-Trepki, znane jako "Liber chamorum", w którym autor demaskuje "chamów podszywających się pod szlachtę" (co było przestępstwem). Zasadniczym zarzutem wobec niby-szlachciów nieodmiennie pozostawały właśnie kwestie finansowe - że wzbogacony chłop, mieszczanin czy - o zgrozo! - Żyd podaje się za herbowego. Inny krezus Jan Boner, z pochodzenia Niemiec, nie aspirował do szlachectwa. Może dlatego nikomu nie wadził? Sfinansował w 1512 r. ślub króla Jana Olbrachta. Za pieniądze Bonera odbyły się też kolejne wesela monarchów - Zygmunta I Starego i Zygmunta Augusta. W 1522 r. król był winien Bonerowi aż 150 tys. złotych polskich. Na owe czasy była to suma niebotyczna. Tyle wynosił aż pięcioletni czysty zysk z żup solnych w Wieliczce.

Fortuna Zamoyskich
Najdłuższy okres prosperity w dziejach Polski zaczął się w epoce Jagiellonów. Wtedy też zostały podłożone podwaliny pod majątek Jana Zamoyskiego, największą fortunę w dziejach Polski, będącą dziełem jednego człowieka. Zamoyski zaczynał bardzo skromnie. W 1571 r. był właścicielem zaledwie trzech i pół wsi podarowanych mu przez ojca. Zamoyskiemu udało się wybić ponad przeciętność dzięki zdolnościom i wykształceniu. Na studia został wysłany do Padwy, na najlepszy uniwersytet w Europie. Po powrocie ze studiów jego kariera zaczęła się rozwijać w zawrotnym tempie. Został sekretarzem Zygmunta Augusta.
Po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów przeforsował pomysł wyboru króla przez całą szlachtę. Pierwszy wybór dokonany na przekór Habsburgom był niezbyt szczęśliwy. Henryk Walezy zbiegł z Polski. Obrany w ten sam sposób jego następca Stefan Batory miał się jednak okazać jednym z najlepszych władców Polski. W tym czasie Zamoyski stał się jednym z najpotężniejszych ludzi, dzierżąc stanowiska hetmana wielkiego Korony i Litwy oraz kanclerza.
Nawet Zamoyski nie zawsze miał szczęśliwą rękę, choć prawie wszystko, czego się tknął, zmieniało się w złoto. Przyczynił się do wyboru Zygmunta III Wazy, ale dość szybko popadł z nim w konflikt, kiedy zorientował się, że szwedzki władca Polski chce ją oddać pod panowanie Habsburgów. Było to tym bardziej bolesne dla kanclerza, że po to, by utorować drogę dla Wazy, pokonał Maksymiliana Habsburga i wziął go do niewoli.
W roku 1580 kreator królów stworzył dzieło niezwykłe. Wybudował prywatne miasto. Już jedenaście lat później liczyło ono 217 domów, co wówczas czyniło z niego niemal metropolię. Kanclerz był głęboko wierzącym katolikiem, ale by zapewnić miastu rozwój, zrezygnował z pierwotnych planów osiedlania w nim tylko osób własnej wiary.

Firma self-made mana
Gros dochodów Zamoyskiego stanowiły zyski z handlu zbożem, ale stawiał on też na rozwój przemysłu, popierając tworzenie w swoich majątkach manufaktur. Prawdziwym cudem była tzw. ordynacja zamoyska. Kanclerz, nie chcąc, by zgromadzony przez niego majątek został rozproszony, postanowił, że całość może dziedziczyć tylko jedna osoba. Żeby dziedzic fortuny mógł się poszczycić odpowiednim poziomem intelektualnym, statut nakazywał mu zdobycie gruntownego wykształcenia w kraju i za granicą (od siódmego do trzydziestego roku życia) oraz rozeznania w wielu dziedzinach - od rzemiosła przez sztukę wojenną po prawo i matematykę. Pomysł okazał się znakomity - firma Zamoyscy i potomkowie przetrwała do roku 1944, kiedy to komuniści w ramach reformy rolnej rozparcelowali ich majątek. Jan Zamoyski w chwili śmierci był właścicielem jedenastu miast i dwustu wsi. Zyski czerpał również z królewszczyzn, na które składało się szesnaście miast i 612 wsi. Skupił w swoim ręku 17,5 tys. ha. Jego następcy majątek ten jeszcze powiększyli.
Dlaczego to właśnie Janowi Zamoyskiemu przypisujemy tytuł polskiego krezusa wszech czasów? W istocie w Polsce byli właściciele jeszcze większych dóbr. Na przykład Szczęsny Potocki miał 3 mln mórg, z tego milion mórg ziem ornych. Dawało mu to roczny dochód 3 mln złotych polskich. Karol Stanisław Radziwiłł "Panie Kochanku" miał szesnaście miast, 683 wsie i 25 wójtostw. Inni magnaci, jak Ossolińscy, Koniecpolscy, Lubomirscy, Czartoryscy czy Poniatowscy, też mieli olbrzymie latyfundia. Zamoyskiego wyróżnia jednak to, że fortunę zdobył praktycznie od zera. Był self-made manem. Pozostałe rody magnackie gromadziły majątki przez kilka pokoleń. Paradoksalnie, żaden inny majątek nie przetrwał tak długo jak ten stworzony przez Zamoyskiego. W symbolicznej formie istnieje do dziś. Marcin Zamoyski, obecnie prezydent Zamościa, ma w okolicach Szczebrzeszyna gospodarstwo rolne, którym z powodzeniem zarządza.

Rozbiór bankierów
Do czasów napoleońskich utrzymywała się znakomita koniunktura na zboże. Polska zaś, dysponując ukraińskimi czarnoziemami, była spichlerzem Europy. Sama tylko Anglia aż jedną trzecią zbóż sprowadzała z Polski. Z czasem jednak zboże zaczęło tracić na znaczeniu.
Pod koniec XVIII wieku największe fortuny rodziły się z obrotu pieniędzmi. Piotr Fergusson Tepper, Karol Szultz i Piotr Blank w Warszawie oraz Jan Klug w Poznaniu byli w ówczesnej Polsce tak znani jak dziś Jan Kulczyk czy Ryszard Krauze. Doszli do olbrzymich majątków. Niestety, ich działalność przyczyniła się - przynajmniej pośrednio - do upadku Polski. Do roku 1792 wszystko funkcjonowało bardzo dobrze. Fergusson został nawet uhonorowany tytułem szlacheckim. Wydawało się, że dobra passa będzie trwać wiecznie. W 1792 r. Fergusson od berlińskiego bankiera Moisesa Levego otrzymał promesę pożyczki w wysokości 1,8 mln zł. Kwota ta miała zapewnić polskim bankowcom płynność. W ostatniej chwili jednak Levy z obietnicy się wycofał. Cały system bankowy posypał się jak domek z kart. Roszczenia wobec bankierów sięgnęły 250 mln zł. Rok później Prusy i Austria wykorzystały kryzys jako pretekst, by dokonać II rozbioru Polski.
Honor polskich bankowców ratował Węgier z pochodzenia Andrzej Kapotas. Ten członek Iluminatów proponował powołanie banku narodowego, by w przyszłości zapobiec kryzysom finansowym. Niestety, bez powodzenia. Kapotas był polskim patriotą. Finasował insurekcję kościuszkowską. Rosjanie mu tego nie zapomnieli: uwięzili go w Twierdzy Pietropawłowskiej, gdzie zmarł.

Obcy kapitał patriotów
Rosjanie z równą ochotą stosowali wobec Polaków sankcje policyjne, jak i ekonomiczne. Po powstaniu listopadowym Moskwa wprowadziła cła zaporowe na polską wełnę. Ta decyzja sprawiła jednak, że przedsiębiorcy błyskawicznie przestawili się na bawełnę. Szczęśliwym zbiegiem okoliczności zbiegło się to z rewolucją techniczną we włókiennictwie. W latach 1830-1844 produkcja bawełny wzrosła aż sześciokrotnie. To właśnie wtedy narodziły się łódzkie imperia Izraela Poznańskiego, Grohmanów czy Scheiblerów. Wprawdzie w roku 1833 Rosja podniosła też cła na bawełnę, jednak masowa produkcja sprawiła, że handel nadal był opłacalny. Jednak np. Bucholtzowie i Zachertowie przenieśli się na Białostocczyznę, gdzie nie obowiązywały cła.
Część Polaków uznała, że rozwój rodzimego przemysłu lepiej służy ojczyźnie niż powstania. Prawdziwym fenomenem była Wielkopolska. W 1838 r. powstała Spółka Akcyjna Bazar, założona przez m.in. Hipolita Cegielskiego i Karola Marcinkowskiego. Wielkopolscy pozytywiści zgromadzili olbrzymie majątki. Przeznaczali oni olbrzymie sumy na - jak się wówczas mówiło - sprawę narodową. Leopold Kronenberg, najbogatszy wówczas człowiek w Królestwie Polskim, potajemnie wspierał powstanie styczniowe. Rosyjski zaborca w odwecie zastosował wobec niego represje ekonomiczne.
Wiek XIX mimo krwawo tłumionych powstań był w dziejach Polski okresem prosperity. Wówczas zostały położone podwaliny pod fortuny Lilpopów, Fragetów, Wedlów. Pod koniec XIX stulecia do cudzoziemców z pochodzenia należała na ziemiach polskich jedna czwarta przemysłu. Ich firmy wytwarzały aż 60 proc. całej produkcji i zatrudniały 70 proc. robotników. Kapitaliści obcokrajowcy często stawali się zagorzałymi polskimi patriotami.

Kapitalizm państwowy
I wojna światowa opóźniła rozwój gospodarczy kraju. Po jej zakończeniu to państwo stało się najważniejsze, także w gospodarce. Największe inwestycje w czasie II RP były finansowane głównie z budżetu, na przykład Centralny Okręg Przemysłowy czy port w Gdyni. Rozwojowi gospodarczemu nie sprzyjał kryzys światowy, który zaczął się od USA. W tarapaty popadły największe firmy w Polsce. Państwo musiało ratować niegdyś najpotężniejszy prywatny Bank Handlowy. Reformy Grabskiego w znaczniej mierze kryzys wygasiły.

Bogactwo na cenzurowanym
Największe majątki II RP miały korzenie jeszcze w okresie pod zaborami. Do takich należał koncern prasowy Mariana Dąbrowskiego IKC, czyli "Ilustrowany Kurier Codzienny". W szczytowym okresie IKC miał milion czytelników i można go było kupić aż w 1827 miejscach w całej Europie, co pozostaje do dziś nie pobitym rekordem.
Wbrew rozpowszechnionemu przekonaniu o zdominowaniu handlu przez Żydów Polacy również doszli w tej dziedzinie do niemałych fortun. Przykładem są firmy braci Pakulskich, które wyspecjalizowały się w handlu towarami spożywczymi. Podobny sukces odnieśli inni bracia - Jabłkowscy. Ich domy towarowe w Warszawie i Wilnie były symbolami luksusu, choć tak naprawdę były przeznaczone dla klasy średniej.
II wojna światowa położyła kres rozwojowi Polski. Po wojnie pod rządami komunistów biznes stał się wrogiem. Symbolem zmian była "bitwa o handel". W 1950 r. zamknięto firmy Jabłkowskich i Pakulskich. Na prawie pół wieku słowo "bogactwo" znalazło się na cenzurowanym, a bogaci przedsiębiorcy zniknęli ze sceny. Powrócili dopiero pół wieku później.