Rozbiór Rosji

Jeszcze niedawno mówienie o rozpadzie kraju mogło być uznane wyłącznie za przejaw „manii prześladowczej", którą rosyjskie elity próbują zaszczepić swojemu społeczeństwu. Dzisiaj taka teza pojawia się w  poważnych debatach i jest brana pod uwagę jako jeden ze scenariuszy rozwoju wydarzeń w dobie potężnego kryzysu, który dotknął Rosję. O rozpadzie Rosji mówią rosyjscy emigranci polityczni mieszkający w  Londynie – Władimir Bukowski i Oleg Gordijewski, a przede wszystkim miliarder Borys Bieriezowski. To oni twierdzą, że dezintegracja, której początek dał rozpad Związku Radzieckiego, wcale się nie zakończyła.

---

Zdaniem Borysa Bieriezowskiego, oderwanie się byłych republik nadbałtyckich, Gruzji, Armenii, Azerbejdżanu i wreszcie Ukrainy czy  krajów Azji Środkowej to dopiero pierwszy akt procesu rozpadu rosyjskiego imperium, który rozpoczął się w 1990 r. – Teraz muszą się przede wszystkim usamodzielnić republiki kaukaskie, bo inaczej dojdzie do wojny domowej na wielka skalę – twierdzi Bieriezowski.
O zagrożeniu rozpadem Rosji jest jednak głośno także z innego powodu. „Niezawisimaja Gazieta" opublikowała tajny raport przygotowany na  zlecenie Dumy, izby niższej parlamentu. Wynika z niego, że demonstracje, do których dochodzi ostatnio bardzo często na rosyjskim Dalekim Wschodzie, to początek tendencji odśrodkowych, których końcem ma być rozpad Rosji. Jakby obawiając się tych tendencji, prezydent Dmitrij Miedwiediew ogłosił, że zastanawia się nad powrotem do obieralności regionalnych gubernatorów – zasady zniesionej przez Władimira Putina. Jedno jest pewne – w Rosji nigdy się nie lubiło „centrali". Dzisiaj przekonanie, że Moskwa zabiera wszystkie korzyści, a w zamian nic nie  daje, jest powszechniejsze niż kiedykolwiek wcześniej.
„Ryba psuje się od głowy, ale rozpada od ogona". To stare rosyjskie przysłowie doskonale się sprawdziło na początku lat 90. Kiedy rozpadał się Związek Radziecki, najpierw buntowały się najbardziej odległe od  centrum kolonie – Litwa czy Gruzja. Metodą, którą zastosował Borys Jelcyn, było unikanie konfrontacji. Liderom byłych republik radzieckich mówił, aby brali „tyle suwerenności, ile tylko mogą udźwignąć”. Inaczej było ze zwartymi etnicznie regionami w samej Federacji Rosyjskiej. Jelcyn zgadzał się na dużą samodzielność na przykład Tatarstanu, ale już na deklarację suwerenności Czeczenii zareagował krwawą wojną, która pochłonęła mnóstwo ofiar. Kiedy do władzy doszedł Władimir Putin, jednym z celów, które sobie postawił, była centralizacja państwa. Proces rozpadu rosyjskiego imperium został zahamowany. Tylko czy na długo? Dzisiaj regionem, który jest zdecydowanie najsłabiej związany z centrum, jest rosyjski Kaukaz Północny. Od kilku lat nawet w Czeczenii panuje względny spokój. Został on jednak osiągnięty za cenę oddania przez Moskwę suwerenności lokalnym władcom. – W Czeczenii nie rządzi Moskwa, ale Ramzan Kadyrow. Wojska federalne nie mają tam nic do gadania – mówi „Wprost” dziennikarz Musa Muradow. W rzeczy samej, Czeczenia jest dzisiaj bardzo samodzielna. Podobnie jest w Osetii Północnej, a ostatnio także w Inguszetii, której prezydentem został Junus-bek Jewkurow. Kreml zdecydował się na przekazanie pełni władzy silnym lokalnym przywódcom na  Kaukazie, bo gwarantują spokój i porządek, ale w praktyce są nietykalni. – Na razie wszyscy oni są lojalni wobec Moskwy, co jednak nie musi trwać wiecznie – przekonuje Muradow. Przy jakimkolwiek osłabieniu Moskwy wypowiedzą jej posłuszeństwo. Zdaniem dziennikarki Julii Łatyniny, Kaukaz Północny rzeczywiście jedynie nominalnie jest dzisiaj pod  kontrolą Rosji, ale z zupełnie innych powodów. Prawdziwą władzę na  Kaukazie – przynajmniej władzę nad duszami – sprawują islamscy radykałowie. W Dagestanie są rejony, które władza lokalna kontroluje jedynie w dzień, nocą zaś kontrolę przejmują tam islamiści. Dzisiaj kaukascy separatyści mają inne oczekiwania niż w latach 90. Czeczeńscy czy inguscy partyzanci nie marzą już o uzyskaniu niepodległości dla  swoich krajów, ale o utworzeniu „kaukaskiego kalifatu". To w nich miejscowa ludność widzi alternatywę dla skorumpowanej władzy w Groznym czy Nazraniu.

W Moskwie największy strach budzi jednak możliwość odłączenia się Dalekiego Wschodu i wschodniej Syberii. We wspomnianym już tajnym raporcie sporządzonym na użytek Dumy państwowej i rządu można przeczytać, że takie zagrożenie stwarza polityka Chin. Zdaniem autorów raportu, ostatnie demonstracje przeciwko podwyższaniu akcyzy na  zagraniczne samochody były inspirowane przez rząd w Pekinie. „Uczestnicy demonstracji nie zadają sobie sprawy z tego, że są poddawani manipulacji, której celem jest oderwanie Dalekiego Wschodu od Rosji" –  piszą autorzy raportu. Według nich, w Rosji ma wybuchnąć kontrolowana „kolorowa rewolucja”, której faktycznym celem będzie przyłączenie tych terenów do Chin. – Nie ma żadnych dowodów na to, że antyrządowe demonstracje na Dalekim Wschodzie są inspirowane przez chiński rząd. Zagrożenie jest jednak bardzo poważne – twierdzi Garri Kasparow, jeden z liderów opozycji. Jego zdaniem, istnieją bardzo poważne zewnętrzne i wewnętrzne przyczyny, które mogą doprowadzić do rozpadu kraju. – Jeżeli władze będą się starały powstrzymać te tendencje za wszelką cenę, może dojść do rozlewu krwi – ostrzega Kasparow. Czynniki wewnętrzne to kryzys gospodarczy, z  którym władze Rosji zupełnie sobie nie radzą. Do tego dochodzi osłabienie pozycji i Rosji, i Stanów Zjednoczonych, przy jednoczesnym wzmocnieniu Chin. Według Kasparowa, bardzo dobrze się stało, że raport wydostał się na światło dzienne, ponieważ zagrożenie chińskie jest w  Rosji zdecydowanie bagatelizowane.

O realności tego zagrożenia decyduje demografia. W historycznej Mandżurii, czyli północnych Chinach, żyje 60 mln ludzi. Na Dalekim Wschodzie Rosji – 9 mln osób. To o 15 proc. mniej niż w czasach ZSRR. Co  gorsza, prognozy demograficzne dla całej Rosji są fatalne. Według danych ONZ, obecnie liczy ona 145 mln mieszkańców, ale już w 2050 r. będzie ich o jedną trzecią mniej. Kryzys demograficzny, z którym boryka się Rosja, na Dalekim Wschodzie sieje prawdziwe spustoszenie. Do 2050 r. ma tam żyć zaledwie 5 mln mieszkańców. W obawie przed demograficzną katastrofą rząd w Moskwie ogłosił program zaludnienia Dalekiego Wschodu. Miał on polegać na zasiedleniu tych obszarów przez 18 mln Rosjan. Przede wszystkim tych, którzy obecnie mieszkają w byłych poradzieckich republikach. Do  przeprowadzki miały zachęcić ulgi podatkowe, dodatki do zarobków i tanie mieszkania. Na ten cel Rosja chciała przeznaczyć ogromne środki: 200-250 tys. USD na przesiedlenie jednej rodziny. Wszystko to było możliwe w  czasach ekonomicznego dobrobytu, kiedy ceny ropy szły w górę. Dzisiaj, kiedy na nic nie ma pieniędzy, jest to zupełnie nierealne. Za kilka lat może dojść do tego, że na rosyjskim Dalekim Wschodzie będzie mieszkało więcej obywateli Chin niż Rosji. Stąd już tylko krok do uznania tego terenu za  integralną część Chin. Im słabsza Rosja, tym bardziej prawdopodobne, że dojdzie do jej rozpadu. Jak uważa politolog Michaił Dieliagin, w Rosji władze są dzisiaj znacznie słabsze niż jeszcze kilka lat temu. Przyczyna jest oczywista –  pogłębiający się kryzys gospodarczy. A  także najpoważniejszy od lat konflikt na Kremlu między prezydentem Dmitrijem Miedwiediewem i premierem Władimirem Putinem. O odłączeniu się Dalekiego Wschodu i wschodniej Syberii czy  usamodzielnieniu się państw kaukaskich jest coraz głośniej. Nie mówiąc już o tym, że w sytuacji skrajnego kryzysu Kreml może się zdecydować na  sprzedaż Kuryli Japonii. Coraz częściej mówi się też, że obwód kaliningradzki mógłby być protektoratem Unii Europejskiej. Dzisiaj nawet przeciętni Rosjanie uważają taki scenariusz za  prawdopodobny. W plebiscycie popularnej rozgłośni Echo Moskwy ponad 80 proc. słuchaczy uznało, że Rosja nie utrzyma jedności terytorialnej.