Rok 1939. Wiejskie wesele na Kresach. Obok siebie żyją Polacy, Ukraińcy, Żydzi. Smarzowskiego znów interesuje świat, w którym nie ma łatwych odpowiedzi na pytanie o tożsamość, w którym mieszają się kultury i zwyczaje. Ale reżyser pokazuje skazy na micie wielonarodowej wspólnoty. Polski pan źle traktujący ukraińskiego chłopa, pogardliwe spojrzenia, Kościół katolicki walczący z prawosławnym wyznaniem, zawiść – bo Żyd w sklepie narzuca za dużą marżę. Codzienne zadry. Ale przecież tak rodzą się krzywdzące stereotypy. Aż zaczynają przysłaniać rzeczywistość.
Kolejne lata twórca śledzi oczami młodej wieśniaczki – zakochanej w Ukraińcu dziewczyny wydanej za sołtysa za „morgi”. Jednak w czasach wojny nie da się żyć obok wielkiej historii. Piekło dociera na Wołyń. Mężczyźni idą na wojnę, Sowieci przykładają brzytwy do gardeł kułaków. Niemcy mordują Żydów.
Są tu ci, którzy na fali przemian rosną. Bezwzględnie, bez litości. Inni tracą wszystko. Wszelki ład zostaje zburzony. Do głosu dochodzą strach, chciwość, resentymenty. Nadzieja na własne państwo budzi w Ukraińcach nienawiść. Rośnie nacjonalizm, który szybko łączy się z religią. Prawosławny ksiądz błogosławi narzędzia zbrodni. Pacierz odmówiony przez bohaterkę ma być dowodem na jej pochodzenie. Spirali okrucieństwa, podżeganego przez banderowców, nie da się zatrzymać. Rzeź pokazana jest – jak to u Smarzowskiego – bez znieczulenia. Ale również bez krztyny „pornografii przemocy”. Ten reżyser, słynący z perfekcjonizmu, nie pozwala sobie na łatwe oceny. Niczego nie maluje w czerni i bieli, pokazuje całą paletę postaw. Dba o to, by niemal każda, nawet drugo- czy trzecioplanowa postać, miała głębię, a jej działania były umotywowane. Obserwuje mechanizmy rządzące zbiorowością. Nie odwraca kamery od polskich odwetowców. Portretuje też tych, którzy nie dają się ponieść emocjom tłumu – sąsiadów ratujących sąsiadów. To coś więcej niż obrazy „dobrych Ukraińców”. Wnikliwa analiza odmiennych zachowań podyktowanych innym doświadczeniem, wrażliwością, mentalnością. Wreszcie – inną moralnością. Twórca portretuje ludzi postawionych przed nieludzkimi dylematami. Ojca świadomego, że ratując Żydów, jego córka naraża siebie i dzieci na śmierć. Chłopaka gotowego w imię miłości dokonać transakcji życie za życie. Ukraińca, który musi zrobić straszliwy bilans: czy zamordować polską żonę w obawie przed banderowcami, którzy inaczej mogą zabić całą rodzinę? Historia u Smarzowskiego okazuje się potwornie gorzka. Nie układa się w przypowieść z morałem. Nie pozwala na wyciąganie prostych wniosków. W filmie nie ma dat, informacji o miejscu akcji, plansz z liczbą ofiar. „To nie jest podręcznik historii” – mówi reżyser. I rzeczywiście. Zainspirowany zbiorem opowiadań „Nienawiść” Stanisława Srokowskiego stworzył głęboki, mądry film. „Wołyń” to wielkie ostrzeżenie przed wszelką ideologią, przemocą, manipulacją. Przed igraniem z emocjami ludzi, którzy noszą w sobie rany. Imponuje w filmie potężna, wieloletnia reżyserska praca. Jak zawsze u Smarzowskiego świetne kreacje tworzą aktorzy – debiutantka Michalina Łabacz, Arkadiusz Jakubik, Jacek Braciak. Fenomenalne są zdjęcia Piotra Sobocińskiego juniora – z dużym ziarnem, nieczyste, chropowate. Pełne niepokoju, z minutę na minutę coraz bardziej klaustrofobiczne. Jednak sztuka nie funkcjonuje w próżni.
Razem z pierwszymi pokazami filmu w mediach wybuchła dyskusja, jaką rolę odegra on w polityce międzynarodowej. Przecież dzisiaj historia staje się obiektem nieustannej cynicznej gry. „Wołyń” jest zbyt ważnym obrazem, aby padł jej ofiarą. „Nie możemy budować pojednania na zamiataniu prawdy pod dywan” – mówi Wojciech Smarzowski. Zaczął pracę nad scenariuszem przed Majdanem i wojną na Ukrainie, ale również przed zmianą nastrojów w Europie. Zanim do głosu doszły nacjonalizm, populizm, prawica. Artysta wznosi się ponad obecne debaty. Nie robi filmu „antyukraińskiego” ani „antypolskiego”.
Jego celem nie jest wskazywanie nikogo palcem i oskarżanie. Odwrotnie, tworzy dzieło w obronie ludzi. Takich jak jego bohaterowie: tych, którzy chcą żyć, kochać, pracować. Ale ich biografie złamała historia. Jak ten film zostanie wykorzystany? Na to już twórcy wpływu nie mają. Nie wolno ograniczać ich swobody w obawie o reakcje polityków, dla których sztuka okazuje się wyłącznie pretekstem do ataku, aktywistów nawet niepróbujących wczytać się w głęboki sens tej opowieści. Już teraz publicyści pytają: czy Ukraińcy są gotowi przyjąć prawdę o Wołyniu? Trudno w dzisiejszej Polsce nie odwrócić tego pytania. Czy my jesteśmy gotowi przyjąć prawdę o naszych winach? g
© Wszelkie prawa zastrzeżone
Komentarze