Ranking "Wprost": najbardziej uzależnione od surowców kraje świata
NA zachodnim krańcu świata arabskiego leży uboga Mauretania ? pustynny kraj zamieszkany przez trzy miliony ludzi. Z przeciętnym rocznym dochodem na mieszkańca w wysokości 800 USD. Na wschodnim skraju tegoż świata leży Katar ? podobnie pustynna i niegościnna ojczyzna miliona ludzi. Ci ludzie wywodzą się z ubogich plemion nomadów, przez stulecia żyjących w biedzie i zmagających się z nieżyczliwą przyrodą. Ale dziś przeciętny dochód na mieszkańca Kataru jest niemal stukrotnie wyższy niż w Mauretanii i wynosi ponad 75 tys. USD. Jedynym ważnym powodem, dla którego tak jest, są zalegające pod katarską pustynią złoża 25 bln m? gazu ziemnego.
W przygotowanym przez ?Wprost" rankingu najbardziej zależnych od surowców gospodarek świata w czołówce znalazły się m.in. Rosja, Iran, Irak, Wenezuela, Nigeria. Jedynymi przedstawicielami bogatego Zachodu są w tym zestawieniu właściwie Stany Zjednoczone i Kanada. Brakuje tych gospodarek, które kształtują oblicze współczesnego świata, a więc Japonii, Wielkiej Brytanii, Włoch. Bo nadal mimo wzrostu cen ropy i gazu to nie tylko surowce decydują o rzeczywistym bogactwie.
Potęga surowcowa
Posiadanie dużych zasobów surowców daje bogactwo i wpływy. Wydający krocie szejkowie są wymarzonymi klientami drogich hoteli i domów jubilerskich. Inwestorzy z krajów wymieniających podziemne zasoby na aktywa finansowe są najmilej widzianymi gośćmi banków i koncernów. A rządy krajów surowcowych krezusów wiedzą, że w ślad za pieniędzmi idzie potęga.
Wielkim zasobom cennych surowców od stuleci towarzyszy potęga polityczna. Ateny zawdzięczały awans w starożytnej Helladzie nie tylko polityce Temistoklesa i odwadze marynarzy spod Salaminy, ale również ? a może przede wszystkim ? wielkim kopalniom srebra w Laurionie. To dzięki nim sfinansowano budowę floty, która pokonała Persów. W XVI wieku, po odkryciu zasobów szlachetnych kruszców w skolonizowanym Meksyku i Peru, Hiszpania stała się największym mocarstwem Europy. Boom na cukier, kawę i kauczuk uczynił w połowie XIX wieku bogacza z Brazylii. Najbardziej spektakularny przykład surowcowego bogactwa wiąże się z karierą ropy naftowej. Smrodliwa substancja, przez wieki uważana za bezużyteczną, 150 lat temu została wprowadzona do obiegu gospodarczego przez naszego rodaka Ignacego Łukasiewicza. W latach 20. jej największe światowe pokłady odkryto w regionie Zatoki Perskiej. Trzeba było jednak wydarzeń lat 70. (dwóch szoków naftowych, dzięki którym zorganizowane w monopolistycznym kartelu OPEC kraje produkujące ropę wymusiły dziesięciokrotny wzrost jej cen między rokiem 1973 a 1979), aby z posiadaczy zasobów ropy i gazu uczynić bogaczy domagających się silnej pozycji na mapie politycznych potęg świata. Podobnie jak trzeba było dziesięciokrotnego wzrostu cen w ciągu minionego dziesięciolecia, aby dać putinowskiej Rosji szansę wykorzystania surowcowego bogactwa dla odzyskania roli światowego mocarstwa.
Nie tylko ropa
Kogo należałoby postawić na czele listy surowcowych krezusów, a więc krajów, których zasoby czynią z nich polityczne potęgi, często nie na miarę rzeczywistych sił i gospodarczych osiągnięć narodu? Zależy to od sposobu pomiaru. Grzechem jest uleganie krótkotrwałym rynkowym trendom, każącym patrzeć głównie na zasoby tego surowca, na który panuje właśnie hossa. Trzydzieści lat temu podstaw politycznej potęgi upatrywano wyłącznie w złożach ropy naftowej. Dziś - obserwując grę prowadzoną przez Rosję - wolimy patrzeć raczej na złoża gazu ziemnego. Ale między różnymi źródłami energii istnieje spora możliwość substytucji, wykorzystywana tylko wtedy, gdy skłaniają do niej relacje cen. A to oznacza, że nie wolno zapominać i o trzecim z podstawowych surowców energetycznych świata ? węglu.
Energia to jednak nie wszystko. Jest wiele surowców, których produkcja i zużycie są znacznie skromniejsze, ale których strategiczne znaczenie może być nie mniejsze niż ropy czy gazu. Kto ma więc ich duże zasoby ? na przykład rud rzadkich metali ? może dyktować warunki gry w stopniu podobnym jak producenci surowców energetycznych. A surowce rolne? Dziś, po długim okresie nadwyżki światowej podaży produkcji rolnej nad popytem, zapomnieliśmy o tym, jak potężną bronią w walce politycznej mogą być nadwyżki zboża.
Są wreszcie zasoby, które rzadko kojarzą nam się z rynkiem, a jeszcze rzadziej z monopolem. Przykładem niech będą odnawialne zasoby wody, które w niektórych regionach już stały się narzędziem politycznej walki. Czy mogą się one stać zasobem decydującym o potędze w skali całego globu? Dziś jeszcze nie wiadomo, ale nie da się tego wykluczyć.
Liga krezusów
W naszym pomiarze posiadanych przez poszczególne kraje zasobów surowcowych uwzględniliśmy cztery ich rodzaje: surowce energetyczne, pozostałe surowce, surowce rolne i odnawialne zasoby wody. Pomiaru dokonano dla ponad 160 krajów, ustalając listy surowcowych krezusów w każdym z tych obszarów, a następnie wyznaczając wskaźnik łączny, uzyskany przez przypisanie wszystkim obszarom określonych wag. Właśnie ten dobór wag jest zmienny i zależy od bieżących ocen gospodarczych i politycznych. Dziś pod wpływem permanentnej kryzysowej sytuacji na rynku ropy i gazu przypisujemy bardzo wysoką wagę surowcom energetycznym (w pomiarze użyliśmy wagę 60 proc.), a stosunkowo niewielką zasobom wody czy nadwyżkom żywności (wagi po 10 proc.). Nietrudno jednak wyobrazić sobie sytuację, w której za 20 lat innego rodzaju kryzys spowoduje, że waga przypisana zasobom wody lub nadwyżkom żywności gwałtownie wzrośnie.
W budzącej najwięcej emocji dziedzinie energii największe zasoby ma Rosja ? głównie dzięki pokładom gazu ziemnego (około 28 proc. udokumentowanych światowych zasobów). Kolejne miejsce zajmują Arabia Saudyjska i Iran (łącznie kraje Zatoki Perskiej dysponują ponad 40 proc. globalnych zasobów surowców energetycznych ? nic dziwnego, że chroniczna niestabilność tego regionu przekłada się na brak poczucia bezpieczeństwa energetycznego całego świata). USA i Kanada dysponują łącznie równie wielkimi złożami surowców energetycznych jak Rosja. Dzięki zasobom węgla Polska zajmuje na tej liście niezłe 26. miejsce.
W wypadku surowców nieenergetycznych pierwsze miejsca na liście zajmują kraje zachodnie lub ściśle powiązane z Zachodem. Rosja znajduje się tu dopiero na 6., a Chiny na 8. miejscu. Jeszcze wyraźniejszą przewagą dysponuje Zachód w odniesieniu do nadwyżek żywności: USA, Francja, Australia i Kanada produkują około 70 proc. zbóż i roślin paszowych sprzedawanych na światowym rynku. Jeśli natomiast kiedykolwiek w przyszłości większą rolę w ogólnych zasobach surowców zacznie odgrywać woda, wzrośnie przede wszystkim znaczenie Brazylii.
Jeśli odpowiednio zważyć wszystkie te liczby, można ustalić listę światowych krezusów ? państw, których łączne zasoby surowcowe pozwalają na odgrywanie ogromnej roli w światowej gospodarce, a przy odpowiednim wykorzystaniu tego atutu w relacjach z innymi krajami ? również w światowej polityce. Na pierwszym miejscu takiej listy znajduje się Rosja. Kraj ten mogą dotykać od czasu do czasu okresy politycznej ?smuty", a jego rozwój gospodarczy nie musi odpowiadać potencjałowi. Ale ktoś, kto dysponuje 11 proc. światowych zasobów surowcowych, prędzej czy później musi się podnieść z kolan i odzyskać właściwą pozycję polityczną. Rosja jest więc i będzie światowym mocarstwem, choć za odbudową jej znaczenia w głównym stopniu stoją zasoby ropy i gazu, a nie wiodąca rola w zakresie rozwoju ekonomicznego i społecznego.
Drugie są Stany Zjednoczone, wzmacniane przez ściśle z nimi zintegrowaną (gospodarczo i politycznie) trzecią w rankingu Kanadę. Ogromne zasoby surowcowe nie są jednak głównym źródłem siły Ameryki, ale raczej jej uzupełnieniem. Stanowią też swoistą polisę ubezpieczeniową na trudne czasy ? gdyby zaszła potrzeba, USA są w stanie zapewnić sobie surowcową samowystarczalność i obronić się przed szantażem (choć w dziedzinie energii wymagałoby to zaciśnięcia pasa).
Dwa kolejne surowcowe mocarstwa to Arabia Saudyjska i Iran. Z punktu widzenia bezpieczeństwa globalnych rynków surowcowych nie jest to najlepsza informacja. Podobnie jak nie jest najlepszą informacją to, że zasoby surowcowe Chin i Indii, choć pozwalają zaliczyć oba te kraje do pierwszej dziesiątki, są stosunkowo małe w porównaniu ze skalą ich gospodarek. Bo oznacza to, że ich szybki rozwój będzie się wiązać z coraz większym zapotrzebowaniem na import surowców, pchającym ich ceny w górę i destabilizującym światowe rynki.
Bogacze i żebracy
Zasobom surowcowym warto się przyjrzeć również z punktu widzenia ich wpływu na zamożność mieszkańców kraju, a więc dzieląc je przez liczbę mieszkańców. Przy takim porównaniu pierwsze miejsca zajmą bezdyskusyjnie kraje Zatoki Perskiej, na czele z najobficiej zaopatrzonym przez Allaha w złoża gazu i ropy Katarem (zasoby surowcowe przypadające na mieszkańca Kataru są 260 razy większe niż przeciętne zasoby przypadające na mieszkańca kuli ziemskiej). W świecie zachodnim Bóg najhojniej obdarował surowcami Islandczyków, Kanadyjczyków, Norwegów i Australijczyków. I pomyśleć, że 200 lat temu Brytyjczycy musieli wywozić osadników do Australii siłą, wysyłając tam kryminalistów.
W Polsce nie mamy powodów ani do zbytniej radości, ani do nadmiernego narzekania ? nasze zasoby surowcowe w przeliczeniu na liczbę mieszkańców lokują nas w pobliżu średniej światowej. Ale są regiony ? niektóre kraje Czarnej Afryki, Ameryki Środkowej, a w Europie Macedonia ? gdzie przypadające na mieszkańca zasoby to tylko 3-5 proc. średniej światowej.
Czy dobrze jest mieć wielkie zasoby surowcowe? Zazwyczaj zapewniają one wysoki poziom życia i znaczącą rolę polityczną. ?Zazwyczaj" to jednak nie to samo co ?zawsze". Irak należy do najhojniej obdarzonych zasobami krajów świata (siedmiokrotnie większe zasoby na mieszkańca od średniej światowej). Podobnie wysoko na liście lokuje się Kongo ? jeden z najdobitniejszych na świecie przykładów długofalowej ekonomicznej katastrofy. Wielkie zasoby surowców potrafią bywać i przekleństwem, nieraz ściągając na kraj nieszczęścia (takie jak brytyjski najazd sprzed wieku na zbyt bogato wyposażoną w złoto i diamenty Afrykę Południową). Posiadanie takich zasobów nie przekłada się też zazwyczaj na długookresowy rozwój gospodarczy ? kraj uzależniony od eksportu surowców zbyt łatwo się rozleniwia i nie rozwija bardziej trwałych form aktywności ekonomicznej,
a okresy świetności wynikające z surowcowego boomu przeplatają się często z okresami ostrych kryzysów, do których dochodzi w czasie spadku cen (przykładem może być kryzys w Rosji sprzed 10 lat).
Dla tych, którzy nie posiadają wielkich zasobów surowców, pociechą niech będą przykłady Japonii i Izraela ? krajów, których zasoby w przeliczeniu na mieszkańca stanowią około jednej trzeciej średniej światowej, a sukces gospodarczy osiągnęły cierpliwością, pracowitością i pomysłowością obywateli.
W przygotowanym przez ?Wprost" rankingu najbardziej zależnych od surowców gospodarek świata w czołówce znalazły się m.in. Rosja, Iran, Irak, Wenezuela, Nigeria. Jedynymi przedstawicielami bogatego Zachodu są w tym zestawieniu właściwie Stany Zjednoczone i Kanada. Brakuje tych gospodarek, które kształtują oblicze współczesnego świata, a więc Japonii, Wielkiej Brytanii, Włoch. Bo nadal mimo wzrostu cen ropy i gazu to nie tylko surowce decydują o rzeczywistym bogactwie.
Potęga surowcowa
Posiadanie dużych zasobów surowców daje bogactwo i wpływy. Wydający krocie szejkowie są wymarzonymi klientami drogich hoteli i domów jubilerskich. Inwestorzy z krajów wymieniających podziemne zasoby na aktywa finansowe są najmilej widzianymi gośćmi banków i koncernów. A rządy krajów surowcowych krezusów wiedzą, że w ślad za pieniędzmi idzie potęga.
Wielkim zasobom cennych surowców od stuleci towarzyszy potęga polityczna. Ateny zawdzięczały awans w starożytnej Helladzie nie tylko polityce Temistoklesa i odwadze marynarzy spod Salaminy, ale również ? a może przede wszystkim ? wielkim kopalniom srebra w Laurionie. To dzięki nim sfinansowano budowę floty, która pokonała Persów. W XVI wieku, po odkryciu zasobów szlachetnych kruszców w skolonizowanym Meksyku i Peru, Hiszpania stała się największym mocarstwem Europy. Boom na cukier, kawę i kauczuk uczynił w połowie XIX wieku bogacza z Brazylii. Najbardziej spektakularny przykład surowcowego bogactwa wiąże się z karierą ropy naftowej. Smrodliwa substancja, przez wieki uważana za bezużyteczną, 150 lat temu została wprowadzona do obiegu gospodarczego przez naszego rodaka Ignacego Łukasiewicza. W latach 20. jej największe światowe pokłady odkryto w regionie Zatoki Perskiej. Trzeba było jednak wydarzeń lat 70. (dwóch szoków naftowych, dzięki którym zorganizowane w monopolistycznym kartelu OPEC kraje produkujące ropę wymusiły dziesięciokrotny wzrost jej cen między rokiem 1973 a 1979), aby z posiadaczy zasobów ropy i gazu uczynić bogaczy domagających się silnej pozycji na mapie politycznych potęg świata. Podobnie jak trzeba było dziesięciokrotnego wzrostu cen w ciągu minionego dziesięciolecia, aby dać putinowskiej Rosji szansę wykorzystania surowcowego bogactwa dla odzyskania roli światowego mocarstwa.
Nie tylko ropa
Kogo należałoby postawić na czele listy surowcowych krezusów, a więc krajów, których zasoby czynią z nich polityczne potęgi, często nie na miarę rzeczywistych sił i gospodarczych osiągnięć narodu? Zależy to od sposobu pomiaru. Grzechem jest uleganie krótkotrwałym rynkowym trendom, każącym patrzeć głównie na zasoby tego surowca, na który panuje właśnie hossa. Trzydzieści lat temu podstaw politycznej potęgi upatrywano wyłącznie w złożach ropy naftowej. Dziś - obserwując grę prowadzoną przez Rosję - wolimy patrzeć raczej na złoża gazu ziemnego. Ale między różnymi źródłami energii istnieje spora możliwość substytucji, wykorzystywana tylko wtedy, gdy skłaniają do niej relacje cen. A to oznacza, że nie wolno zapominać i o trzecim z podstawowych surowców energetycznych świata ? węglu.
Energia to jednak nie wszystko. Jest wiele surowców, których produkcja i zużycie są znacznie skromniejsze, ale których strategiczne znaczenie może być nie mniejsze niż ropy czy gazu. Kto ma więc ich duże zasoby ? na przykład rud rzadkich metali ? może dyktować warunki gry w stopniu podobnym jak producenci surowców energetycznych. A surowce rolne? Dziś, po długim okresie nadwyżki światowej podaży produkcji rolnej nad popytem, zapomnieliśmy o tym, jak potężną bronią w walce politycznej mogą być nadwyżki zboża.
Są wreszcie zasoby, które rzadko kojarzą nam się z rynkiem, a jeszcze rzadziej z monopolem. Przykładem niech będą odnawialne zasoby wody, które w niektórych regionach już stały się narzędziem politycznej walki. Czy mogą się one stać zasobem decydującym o potędze w skali całego globu? Dziś jeszcze nie wiadomo, ale nie da się tego wykluczyć.
Liga krezusów
W naszym pomiarze posiadanych przez poszczególne kraje zasobów surowcowych uwzględniliśmy cztery ich rodzaje: surowce energetyczne, pozostałe surowce, surowce rolne i odnawialne zasoby wody. Pomiaru dokonano dla ponad 160 krajów, ustalając listy surowcowych krezusów w każdym z tych obszarów, a następnie wyznaczając wskaźnik łączny, uzyskany przez przypisanie wszystkim obszarom określonych wag. Właśnie ten dobór wag jest zmienny i zależy od bieżących ocen gospodarczych i politycznych. Dziś pod wpływem permanentnej kryzysowej sytuacji na rynku ropy i gazu przypisujemy bardzo wysoką wagę surowcom energetycznym (w pomiarze użyliśmy wagę 60 proc.), a stosunkowo niewielką zasobom wody czy nadwyżkom żywności (wagi po 10 proc.). Nietrudno jednak wyobrazić sobie sytuację, w której za 20 lat innego rodzaju kryzys spowoduje, że waga przypisana zasobom wody lub nadwyżkom żywności gwałtownie wzrośnie.
W budzącej najwięcej emocji dziedzinie energii największe zasoby ma Rosja ? głównie dzięki pokładom gazu ziemnego (około 28 proc. udokumentowanych światowych zasobów). Kolejne miejsce zajmują Arabia Saudyjska i Iran (łącznie kraje Zatoki Perskiej dysponują ponad 40 proc. globalnych zasobów surowców energetycznych ? nic dziwnego, że chroniczna niestabilność tego regionu przekłada się na brak poczucia bezpieczeństwa energetycznego całego świata). USA i Kanada dysponują łącznie równie wielkimi złożami surowców energetycznych jak Rosja. Dzięki zasobom węgla Polska zajmuje na tej liście niezłe 26. miejsce.
W wypadku surowców nieenergetycznych pierwsze miejsca na liście zajmują kraje zachodnie lub ściśle powiązane z Zachodem. Rosja znajduje się tu dopiero na 6., a Chiny na 8. miejscu. Jeszcze wyraźniejszą przewagą dysponuje Zachód w odniesieniu do nadwyżek żywności: USA, Francja, Australia i Kanada produkują około 70 proc. zbóż i roślin paszowych sprzedawanych na światowym rynku. Jeśli natomiast kiedykolwiek w przyszłości większą rolę w ogólnych zasobach surowców zacznie odgrywać woda, wzrośnie przede wszystkim znaczenie Brazylii.
Jeśli odpowiednio zważyć wszystkie te liczby, można ustalić listę światowych krezusów ? państw, których łączne zasoby surowcowe pozwalają na odgrywanie ogromnej roli w światowej gospodarce, a przy odpowiednim wykorzystaniu tego atutu w relacjach z innymi krajami ? również w światowej polityce. Na pierwszym miejscu takiej listy znajduje się Rosja. Kraj ten mogą dotykać od czasu do czasu okresy politycznej ?smuty", a jego rozwój gospodarczy nie musi odpowiadać potencjałowi. Ale ktoś, kto dysponuje 11 proc. światowych zasobów surowcowych, prędzej czy później musi się podnieść z kolan i odzyskać właściwą pozycję polityczną. Rosja jest więc i będzie światowym mocarstwem, choć za odbudową jej znaczenia w głównym stopniu stoją zasoby ropy i gazu, a nie wiodąca rola w zakresie rozwoju ekonomicznego i społecznego.
Drugie są Stany Zjednoczone, wzmacniane przez ściśle z nimi zintegrowaną (gospodarczo i politycznie) trzecią w rankingu Kanadę. Ogromne zasoby surowcowe nie są jednak głównym źródłem siły Ameryki, ale raczej jej uzupełnieniem. Stanowią też swoistą polisę ubezpieczeniową na trudne czasy ? gdyby zaszła potrzeba, USA są w stanie zapewnić sobie surowcową samowystarczalność i obronić się przed szantażem (choć w dziedzinie energii wymagałoby to zaciśnięcia pasa).
Dwa kolejne surowcowe mocarstwa to Arabia Saudyjska i Iran. Z punktu widzenia bezpieczeństwa globalnych rynków surowcowych nie jest to najlepsza informacja. Podobnie jak nie jest najlepszą informacją to, że zasoby surowcowe Chin i Indii, choć pozwalają zaliczyć oba te kraje do pierwszej dziesiątki, są stosunkowo małe w porównaniu ze skalą ich gospodarek. Bo oznacza to, że ich szybki rozwój będzie się wiązać z coraz większym zapotrzebowaniem na import surowców, pchającym ich ceny w górę i destabilizującym światowe rynki.
Bogacze i żebracy
Zasobom surowcowym warto się przyjrzeć również z punktu widzenia ich wpływu na zamożność mieszkańców kraju, a więc dzieląc je przez liczbę mieszkańców. Przy takim porównaniu pierwsze miejsca zajmą bezdyskusyjnie kraje Zatoki Perskiej, na czele z najobficiej zaopatrzonym przez Allaha w złoża gazu i ropy Katarem (zasoby surowcowe przypadające na mieszkańca Kataru są 260 razy większe niż przeciętne zasoby przypadające na mieszkańca kuli ziemskiej). W świecie zachodnim Bóg najhojniej obdarował surowcami Islandczyków, Kanadyjczyków, Norwegów i Australijczyków. I pomyśleć, że 200 lat temu Brytyjczycy musieli wywozić osadników do Australii siłą, wysyłając tam kryminalistów.
W Polsce nie mamy powodów ani do zbytniej radości, ani do nadmiernego narzekania ? nasze zasoby surowcowe w przeliczeniu na liczbę mieszkańców lokują nas w pobliżu średniej światowej. Ale są regiony ? niektóre kraje Czarnej Afryki, Ameryki Środkowej, a w Europie Macedonia ? gdzie przypadające na mieszkańca zasoby to tylko 3-5 proc. średniej światowej.
Czy dobrze jest mieć wielkie zasoby surowcowe? Zazwyczaj zapewniają one wysoki poziom życia i znaczącą rolę polityczną. ?Zazwyczaj" to jednak nie to samo co ?zawsze". Irak należy do najhojniej obdarzonych zasobami krajów świata (siedmiokrotnie większe zasoby na mieszkańca od średniej światowej). Podobnie wysoko na liście lokuje się Kongo ? jeden z najdobitniejszych na świecie przykładów długofalowej ekonomicznej katastrofy. Wielkie zasoby surowców potrafią bywać i przekleństwem, nieraz ściągając na kraj nieszczęścia (takie jak brytyjski najazd sprzed wieku na zbyt bogato wyposażoną w złoto i diamenty Afrykę Południową). Posiadanie takich zasobów nie przekłada się też zazwyczaj na długookresowy rozwój gospodarczy ? kraj uzależniony od eksportu surowców zbyt łatwo się rozleniwia i nie rozwija bardziej trwałych form aktywności ekonomicznej,
a okresy świetności wynikające z surowcowego boomu przeplatają się często z okresami ostrych kryzysów, do których dochodzi w czasie spadku cen (przykładem może być kryzys w Rosji sprzed 10 lat).
Dla tych, którzy nie posiadają wielkich zasobów surowców, pociechą niech będą przykłady Japonii i Izraela ? krajów, których zasoby w przeliczeniu na mieszkańca stanowią około jednej trzeciej średniej światowej, a sukces gospodarczy osiągnęły cierpliwością, pracowitością i pomysłowością obywateli.
| Wskaźnik zasobów surowcowych Wskaźnik wyliczony został dla 160 krajów jako średnia ważona:
Źródła danych: CIA World Factbook 2007, World Research Institute, ONZ, WTO. |
| Udział w światowych zasobach surowców, według obszarów (świat=100) |
|
| |||||||||||
| Energia |
| Inne surowce |
| Żywność |
| Woda |
| ||||||
| Lp. |
| % | Lp. |
| % | Lp. |
| % | Lp |
| % | ||
| 1 | Rosja | 14 | 1 | USA | 7 | 1 | USA | 34 | 1 | Brazylia | 16 | ||
| 2 | Arabia Saud. | 11 | 2 | Chile | 7 | 2 | Francja | 13 | 2 | Rosja | 9 | ||
| 3 | Iran | 10 | 3 | Niemcy | 7 | 3 | Australia | 12 | 3 | Kanada | 6 | ||
| 4 | USA | 7 | 4 | Australia | 7 | 4 | Kanada | 10 | 4 | Indonezja | 5 | ||
| 5 | Kanada | 7 | 5 | Kanada | 6 | 5 | Argentyna | 8 | 5 | Chiny | 5 
Więcej możesz przeczytać w 12/2008 wydaniu tygodnika „Wprost”
Zamów w prenumeracie
lub w wersji elektronicznej:
Spis treści tygodnika Wprost nr 12/2008 (1317)
| ||
Komentarze