Gdzie się sądzić

Ranking polskich sądów

Kiedy przed kilkoma laty Jacques'a Lebouefa, francuskiego sędziego przebywającego w Polsce na międzynarodowej konferencji, zaprowadzono tuż po 14.00 do warszawskiego sądu, pomyślał, że trwa właśnie przerwa pomiędzy sesją przedpołudniową a popołudniową. W rzeczywistości sąd o godzinie 14.00 - jak zwykle - zakończył działalność. Dotychczas tylko jeden sąd w Polsce (w Krakowie) pracuje na dwie zmiany. Od 1 maja podobnie ma być w sądach warszawskich. We Francji wszystkie sądy pracują do 18.00, a w Holandii i Wielkiej Brytanii nawet do 20.00. Polskim sądom wciąż nie przyświeca stara rzymska zasada salus rei publicae suprema lex (dobro publiczne najwyższym prawem). Nic więc dziwnego, że według danych Pracowni Badań Społecznych, pracę sądów dobrze ocenia tylko 19,2 proc. obywateli.

Grzech przewlekłości
Rocznie każdy z ośmiu tysięcy polskich sędziów rozpatruje około 920 spraw. W naszym kraju na 100 tys. mieszkańców przypada siedemnastu sędziów, podczas gdy na przykład w USA i Szwecji - czterech, a w Wielkiej Brytanii - dwóch. Mamy tylko o 40 proc. mniej sędziów niż Stany Zjednoczone, podczas gdy mieszka tam ponadsześciokrotnie więcej ludzi niż w Polsce. Oznacza to, że polskie sądy pracują źle. Dzieje się tak dlatego, że wadliwy jest cały system funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości. Po pierwsze, sądy pracują zbyt krótko. Po drugie, sądownictwo nie działa elastycznie: nie przenosi się spraw z sądów przeciążonych do tych, które rozpatrują ich niewiele. Po trzecie, zarządzaniem w sądach nie zajmują się menedżerowie, lecz sędziowie, którzy powinni odpowiadać wyłącznie za kwestie prawne i proceduralne. Po czwarte, nie ma związku między wynagradzaniem sędziów a ich efektywnością. Po piąte, decydujący głos w sprawach dotyczących sędziów ma samorząd sędziowski, co sprawia, że w środowisku tym obowiązuje klanowa solidarność, nie eliminuje się sędziów złych lub skorumpowanych, a postępowania dyscyplinarne są z reguły umarzane. Po szóste, sędziowie mają immunitet, który pozwala unikać odpowiedzialności za błędy, nadużycia, a wręcz pospolite przestępstwa.
Statystyczny proces karny (w pierwszej instancji) trwa w Polsce ponad sześć miesięcy, cywilny - siedem miesięcy. Skomplikowane sprawy są rozpatrywane nawet przez pięć, sześć lat. To jedne z najgorszych wskaźników w Europie - gorzej w statystykach wypadają jedynie sędziowie z Rumunii, Albanii, Rosji i Ukrainy. Tymczasem w amerykańskich sądach pierwszej instancji większość spraw rozpatruje się w ciągu jednego posiedzenia (dla sędziów pracują sztaby asystentów i asesorów). Średni czas trwania postępowania karnego wynosi tam dwa tygodnie. Wynika to m.in. z faktu, że około 90 proc. spraw karnych w Stanach Zjednoczonych kończy się bez przeprowadzania procesu karnego. Jeżeli oskarżony przyzna się do winy, rozpoczyna się "targowanie o wyrok" (plea bargaining). W Polsce odpowiednikiem tej procedury jest poddanie się przez oskarżonego karze (art. 355 kpk) - dotyczy to tylko przestępstw zagrożonych karą do pięciu lat pozbawienia wolności. Ten tryb postępowania jest jednak bardzo rzadko stosowany.
W sądach brytyjskich sprawy karne trwają przeciętnie nieco ponad trzy tygodnie, w holenderskich - miesiąc, a we francuskich - sześć tygodni. Po przyjęciu Polski do Unii Europejskiej postępowania mogą być jeszcze dłuższe. - Każdy polski sędzia stanie się sędzią prawa wspólnotowego. Będzie musiał się zastanowić, czy ponad przepisami krajowymi nie stoi inny - "właściwy, kompletny i efektywny środek ochrony prawnej". Jeśli taki środek istnieje, polski sędzia będzie zobowiązany go zastosować nawet wtedy, gdyby miał działać wbrew krajowym regulacjom - mówi prof. David A.O. Edward, sędzia Trybunału Sprawiedliwości w Luksemburgu.


Tarnobrzeski standard europejski
Opublikowany przed rokiem przez tygodnik "Wprost" pierwszy ranking sądów stał się inspiracją dla podobnych przedsięwzięć w Czechach, na Węgrzech i Słowacji. Ranking w czeskim dzienniku "Mlada Fronta Dnes" opracowano na podstawie metody przyjętej przez dziennikarzy "Wprost" i udostępnionej czeskim kolegom. W rankingach węgierskim i słowackim nieco zmodyfikowano naszą metodologię. W drugiej edycji rankingu "Wprost" również wprowadziliśmy zmiany, uwzględniając dodatkowo apelacje rozpatrywane przez sądy okręgowe oraz czas oczekiwania na wyznaczenie pierwszej rozprawy.
Pierwsze miejsce w naszym rankingu zajął w tym roku Sąd Okręgowy w Tarnobrzegu. Swą pozycję lidera zawdzięcza dobremu funkcjonowaniu zarówno sądów karnych, jak i cywilnych - w odrębnych rankingach zajęły one odpowiednio drugie i trzecie miejsce. Niektóre wyniki tarnobrzeskich sądów mieszczą się w europejskiej czołówce: apelacyjny proces karny trwa tam na przykład przeciętnie trzy dni. W pobliskim sądzie w Lublinie taki proces trwa prawie siedem miesięcy. Na wyrok w sprawie cywilnej trzeba w Tarnobrzegu czekać trzy miesiące od wniesienia pozwu, podczas gdy w zbliżonym wielkością sądzie w Płocku - niemal czternaście miesięcy, czyli prawie pięciokrotnie dłużej.
Żeby osiągać dobre wyniki, tarnobrzescy sędziowie nie czekali na dodatkowe dofinansowanie, etaty czy ustawową reorganizację sądów. - Sprawy apelacyjne rozpatrujemy niemal od ręki. W przeciwieństwie do wielu innych sądów nie praktykujemy też wakacyjnych przerw w rozprawach - mówi Józef Dyl, wiceprezes Sądu Okręgowego w Tarnobrzegu. Szef sądów cywilnych przychodzi do pracy nawet w soboty, kiedy sąd jest zamknięty. Przygotowuje wówczas pisma, organizuje pracę. Dzięki temu w tygodniu ma więcej czasu na sądzenie. Podobnie pracują sędziowie Sądu Okręgowego w Elblągu, czwartego w tegorocznym rankingu, co potwierdza Jacek Pietrzak, prezes tego sądu.
- Wysokie miejsce w rankingu "Wprost" zawdzięczamy m.in. ścisłej i dobrze układającej się współpracy z prokuraturą - mówi Teresa Truchlińska-Binasik, rzecznik prasowy Sądu Okręgowego w Katowicach (trzecie miejsce w tegorocznym rankingu). Podobna prawidłowość dotyczy Tarnobrzegu: w ubiegłorocznym rankingu prokuratur okręgowych zwyciężyła prokuratura z tego miasta.

Warszawska zapaść
- Starannie analizujemy statystyki. Prezesi naszych sądów doskonale wiedzą, co się dzieje w poszczególnych wydziałach. Jeśli zachodzi taka potrzeba, przesuwa się poszczególnych sędziów z mniej obciążonych sądów i wydziałów do tych, które mają nawał pracy - mówi Piotr Górecki, rzecznik prasowy Sądu Okręgowego w Poznaniu, który w tegorocznym rankingu zajął piąte miejsce. Choć poznańskie sądy nie obroniły pierwszej pozycji z ubiegłego roku, nadal dobrze pracują - niektóre wskaźniki zdołały nawet poprawić. Przeciętny czas trwania procesu karnego w Poznaniu skrócił się z 6,2 do 5,4 miesiąca.
Po opublikowaniu pierwszego rankingu sądów otrzymaliśmy wiele listów od mieszkańców stolicy, którzy twierdzili, że warszawskie sądy działają znacznie gorzej, niż wynikałoby to z siódmej pozycji w naszym zestawieniu. - Załatwienie czegokolwiek graniczy z cudem. Kolejne rozprawy są wyznaczane niejednokrotnie z półrocznym wyprzedzeniem - pisał Piotr Bukszyński. W tym roku po modyfikacji kryteriów warszawskie sądy sklasyfikowaliśmy na piętnastym miejscu. Jest faktem, że mają one najwięcej pracy, ale niektóre wskaźniki wręcz kompromitują stołecznych sędziów. To, że aż w 308 sprawach cywilnych na wyznaczenie terminu pierwszej rozprawy trzeba było czekać ponad dwanaście miesięcy, jest chyba europejskim rekordem. Przewlekłość postępowań sprawia, że warszawskie sądy są spośród wszystkich w Europie najczęściej pozywane do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu.
W porównaniu z pierwszym rankingiem największy awans odnotowały sądy łomżyńskie (z 39. miejsca na dziewiąte), elbląskie (z 21. na czwarte), krośnieńskie (z 26. na ósme) oraz zwycięskie sądy tarnobrzeskie - z czternastego na pierwsze. Z kolei największy spadek zanotowały sądy gdańskie (z piątego miejsca na 23.), przede wszystkim z powodu znacznego wydłużenia się czasu trwania zarówno spraw karnych, jak i cywilnych. Najgorsze wyniki osiągają jednak sądy lubelskie. Sprawy karne są w Lublinie rozpatrywane średnio ponad rok.

Z ziemi włoskiej do Polski
Opieszałość i przeciąganie postępowań to główny grzech polskiego wymiaru sprawiedliwości. Ważna jest zmiana pokoleniowa, o czym świadczy przykład poznański. Tam nawet prezesami sądów są prawnicy koło trzydziestki. - Polskie sądy za mało korzystają z młodego pokolenia prawników, którzy nie są obciążeni żadnymi układami, nie mają złych nawyków z poprzedniego systemu - mówi Krzysztof Piesiewicz, adwokat, senator Bloku Senat 2001.
Do niedawna najgorszą opinię w Europie miały sądy we Włoszech. Procesy przed nimi trwały nawet dziesięć lat. Trzy lata temu Europejski Trybunał Praw Człowieka orzekł, iż włoski system sądowniczy nie spełnia europejskich standardów. Zaczęto go wówczas reformować. Przyjęto m.in. ustawę, która gwarantuje każdemu obywatelowi wyrok w "rozsądnym terminie". Po dwóch latach funkcjonowania nowego systemu włoskie sądy należą już do europejskich średniaków. Polskie - wciąż czekają na systemowe reformy.







^* im mniejsza liczba punktów, tym lepsza praca sądu