Patent na zyski

Na początku lat 80. we wszystkich laboratoriach stosowano ultrawirówkę do izolowania kwasu rybonukleinowego (RNA), która kosztowała 100 tys. dolarów. Mogły sobie na nią pozwolić jedynie najbogatsze ośrodki biologii molekularnej. W Polsce na taki luksus nie było pieniędzy. Wtedy właśnie Chomczyński wpadł na pomysł, że do oddzielania RNA wystarczy użyć chloroformu z fenolem i izotiocyjanianem. Czas operacji skrócił się z trzech dni do trzech godzin, a jej koszty zmniejszyły się jeszcze bardziej. Uczony opublikował w 1987 r. nową metodę w pracy "single step method of RNA isolation", a potem ją opatentował. Liczba cytowań tej pracy zaczęła błyskawicznie rosnąć - w połowie lat 90. przekroczyła 5 tys. rocznie. Do dziś - według Instytutu Informacji Naukowej ISI (Institute of Scientific Information) w Filadelfii - uczonego zacytowano ponad 50 tys. razy, co daje mu 17. miejsce wśród najczęściej cytowanych uczonych na świecie. Piotr Chomczyński jest też jednym z najbogatszych naukowców w USA.

Maszyna do cytatów
Do najczęściej cytowanych uczonych należą też ci, którzy opracowują nieskomplikowane, ale użyteczne metody laboratoryjne i badawcze. Powołuje się na nie każdy wykorzystujący je badacz. Z tego m.in. powodu wysoka liczba cytowań, powszechne dziś kryterium oceny naukowców, jest często krytykowana. Najczęściej cytowana w ostatnim półwieczu publikacja, praca O.H. Lowry`ego z 1951 r., dotyczy sposobu pomiaru protein, a nie znaczącego odkrycia. Mimo to cytowano ją już ponad 300 tys. razy i co roku umieszczana jest w bibliografii kolejnych 6 tys. prac. Steven Weinberg opublikował w 1967 r. pracę o "jednolitej teorii wzajemnego słabego i elektromagnetycznego oddziaływania cząstek elementarnych", którą w ciągu dziesięciu lat zacytowano zaledwie kilkadziesiąt razy, ale to właśnie on otrzymał Nagrodę Nobla.
Nikt nie ma jednak wątpliwości, że na rozwój nauki największy wpływ mają ci badacze, którzy są najczęściej cytowani. Niemal wszystkie ośrodki w USA i Europie przy obsadzaniu stanowisk sprawdzają, jak wysoko w rankingu cytowań plasują się naukowcy. - Liczba cytowań jest podstawowym wskaźnikiem jakości publikacji naukowych. Jedynie dobra i nowatorska praca może być wielokrotnie cytowana, na przeciętną publikację inni badacze powołują się raz lub dwa - mówi prof. Pilc. Więcej niż 50 razy cytowanych jest zaledwie 1 proc. publikacji (w Polsce - 0,6 proc.), a ponad 100 razy - 0,3 proc.

Profesor z nazwy
W Polsce jest 5,5 tys. profesorów i doktorów habilitowanych, ale pod względem liczby cytowań na pracę zajmujemy dopiero 82. miejsce na świecie (za Węgrami, Czechami i Estonią). Publikacja polskiego naukowca jest cytowana średnio dwa razy - czterokrotnie rzadziej niż badacza z Austrii. Tylko 2,5 proc. samodzielnych pracowników naukowych znalazło się w rankingu polskich uczonych zajmujących się biologią i medycyną, cytowanych co najmniej tysiąc razy. Najczęściej cytowani są uczeni, którzy największych odkryć dokonywali w Polsce 20-30 lat temu.
Pierwsze miejsce w rankingu polskich naukowców w naukach biologicznych i medycznych ostatniego czterdziestolecia zajmuje prof. Ryszard Gryglewski, farmakolog z Uniwersytetu Jagiellońskiego (jego prace cytowano ponad 17 tys. razy). W 1976 r. odkrył w londyńskim laboratorium prof. Johna Vane`a, noblisty, zapobiegającą krzepnięciu krwi prostacyklinę, hormon wydzielany przez śródbłonek tętnic. Rok później wykrył tzw. selektywny inhibitor tromboksanów i wyjaśnił podstawowe mechanizmy krzepnięcia krwi. W latach 70. swych największych odkryć dokonał też prof. Andrzej Szczeklik z Uniwersytetu Jagiellońskiego, autor ponad 600 prac, w tym jedenastu najczęściej cytowanych w ostatnich 10 latach w polskiej nauce publikacji. Uczony przed 30 laty odkrył, że wywołane aspiryną napady astmy nie są reakcjami alergicznymi, jak sądzono. Okazało się, że ten lek powoduje m.in. wyrzut substancji kurczących oskrzela (nazywanych leukotrienami). Dziś specyfiki z grupy leków antyleukotrienowych są jednymi z najskuteczniejszych środków na astmę.
Tej rangi odkryć w polskiej nauce jest coraz więcej. Kilka lat temu jedynie pojedyncze prace naszych badaczy były publikowane w najbardziej liczących się czasopismach naukowych. Teraz co roku ukazuje się co najmniej kilkadziesiąt takich publikacji. Większość należy do nowego pokolenia światowej klasy polskich badaczy. Jednym z nich jest prof. Jan Lubiński, szef Międzynarodowego Centrum Nowotworów Dziedzicznych w Szczecinie. W rankingu najczęściej cytowanych polskich naukowców w biomedycynie zajął "dopiero" 137. miejsce. Do naukowej ekstraklasy trafił po opublikowaniu w ostatnich latach wyników badań dotyczących genetyki nowotworów. Prace prof. Macieja Żylicza z Międzynarodowego Instytutu Biologii Molekularnej i Komórkowej w Warszawie cytowano ponad 4,5 tys. razy (zajmuje 9. miejsce w rankingu minionego czterdziestolecia). Uczony odkrył tzw. białka szoku termicznego wykorzystywane do produkcji szczepionek przeciwnowotworowych. Teraz pracuje nad "białkami stresowymi" wpływającymi na tzw. transformację nowotworową.

Miliardy z badań
Do niedawna polscy uczeni musieli wyjeżdżać za granicę, głównie do USA, by dokonać odkryć cytowanych w liczących się pismach naukowych, często na konto kierujących projektem badawczym innych naukowców. Tak było w wypadku prof. Ryszarda Andruszkiewicza, chemika z Politechniki Gdańskiej, który przyczynił się do opracowania pregabaliny, leku na padaczkę, gdy w latach 80. przebywał w Northwestern University w Evanston w USA. Dziś przedstawiciele światowych koncernów coraz częściej odwiedzają polskie laboratoria z propozycją opatentowania wyników badań, które mogą przynieść miliardy dolarów zysku.
Pierwszym całkowicie polskim lekiem może być szczepionka na czerniaka, opracowana przez prof. Andrzeja Mackiewcza z Centrum Onkologii w Poznaniu. Za kilka tygodni rozpocznie się ostatni etap badań klinicznych tego środka, które oprócz Polski będą prowadzone w Anglii, Niemczech, Holandii i Hiszpanii. - Jeśli potwierdzi się skuteczność tego preparatu, prace nad nim będzie musiała przejąć firma farmaceutyczna, bo wprowadzenie leku na rynek kosztuje około miliarda dolarów - mówi prof. Mackiewicz. Do stworzenia leku na raka może posłużyć białko odkryte przez specjalistów pracujących pod kierunkiem prof. Piotr Stępnia z Zakładu Genetyki Uniwersytetu Warszawskiego oraz Instytutu Biochemii i Biofizyki PAN. Polscy genetycy znaleźli substancję unicestwiającą komórki nowotworowe przez zmuszanie ich do śmierci samobójczej (zwanej apoptozą). To najbardziej poszukiwane białka w onkologii. Wcześniej odkryto dwie substancje wywołujące taki proces (polskie białko apoptozy jest trzecie). Jedną z nich, o nazwie surwiwina, koncern Eli Lilly testuje na pierwszych pacjentach (polska substancja, zgłoszona już do urzędu patentowego, wkrótce będzie testowana na zwierzętach). Tego rodzaju leki mają niszczyć raka od środka, zmuszając nieprawidłowe komórki do samounicestwienia.

Przodownicy nauki
Największą szansą ożywienia nauki i gospodarki w Polsce są coraz lepiej wykształceni i ekspansywni młodzi naukowcy - uważa prestiżowe pismo naukowe "Nature". To dzięki nim za kilka lat w aptekach na całym świecie mogą się pojawić pierwsze leki uzyskane dzięki badaniom prowadzonym w naszym kraju. Część tych środków może być wytwarzana w Polsce, a nie tylko przez dysponujące ogromnymi funduszami koncerny farmaceutyczne. Bioton jest jednym z czterech na świecie producentów rekombinowanej insuliny ludzkiej. Polpharma zamierza produkować polską odmianę viagry. Już przed stu laty prof. Adolf von Harnack z Uniwersytetu Berlińskiego stwierdził w liście do Wilhelma II, że przodownictwo w nauce nie jest wartością hipotetyczną, lecz wpływa na rozwój gospodarczy i ma ogromne znaczenie dla narodu i jego polityki.