Polskie tabu, czyli o czym się nie rozmawia

Wstrzemięźliwa i rozsądna wypowiedź Sikorskiego o powstaniu warszawskim jako katastrofie, z której trzeba wyciągnąć wnioski, wywołała burzę. Do  ataku ruszyło PiS, partia, którą bardzo łatwo zranić, gdy mówi się o  narodowych wartościach. Do obrony zabrała się też PO. Przez prasę przetoczyła się fala dziennikarskich komentarzy i wypowiedzi (kombatantów, historyków i muzealników) dotyczących Wielkości Powstania. Pojawiły się argumenty i łzy. Jak zawsze.

---

Być może minister spraw zagranicznych powinien zachować większą wstrzemięźliwość w ocenach dotyczących historii kraju, którego jest reprezentantem. Być może opłaca nam się pokazywać nasz kraj jako niezmiernie bohaterski, nawet jeśli jego bohaterstwo tak tragicznie rozmija się ze zdrowym rozsądkiem. Nie  dlatego jednak minister został zaatakowany, że stał się rzecznikiem zdrowego rozsądku. Sikorski naruszył tabu, a tego nie da się niczym usprawiedliwić.

Co mamy świętego?

Tabu – jak wiadomo – to zakaz, którego przekroczenie wywołuje gwałtowną reakcję, ponieważ jest traktowane jako zamach na strukturę całej kultury. Tabu ochrania to, co święte. Zarówno istota tabu, jak i protest przeciwko jego naruszaniu mają z reguły charakter irracjonalny. Opinia Sikorskiego o powstaniu warszawskim była mniej więcej takim zamachem na polskie tabu jak podanie w wątpliwość zakazu jedzenia wieprzowiny wśród wyznawców judaizmu czy próba rozpętania dyskusji wokół sensowności tabu kazirodztwa.

Tego się nie  robi! Po prostu. W Polsce mamy wiele tabu, chronią one nie tylko przed krytyką, ale też przed racjonalną analizą i publiczną dyskusją. Należą do nich nie tylko niektóre wydarzenia z naszej historii (zwłaszcza powstania), niektóre instytucje (takie jak Kościół), osoby (takie jak papież lub niektórzy inni zmarli), ale również takie kategorie, jak „życie" (zwłaszcza jego początek i koniec), „rodzina" (świętą jest!), „seks" (co oczywiste) i zbiór cnót narodowych.

Tabu historii

Każdy uczeń wie, że polska historia ma swoje nienaruszalne świętości. Należą do nich XVI- -wieczna tolerancja, która pokazuje naszą wielkość i  otwartość, szlachecka wolność, która stanowi wyraz naszej podmiotowości, Konstytucja 3 maja, która dowodzi naszego nowoczesnego rozumienia praw, oraz trzy powstania (listopadowe, styczniowe, warszawskie, w znacznie mniejszym stopniu wielkopolskie, bo w przeciwieństwie do tych pierwszych było wygrane).

W dodatku polska historia jest historią martyrologii i  ofiarnictwa Polaków, którzy z reguły nikogo nie krzywdzili, lecz byli krzywdzeni (w szczególności przez Krzyżaków, Niemców, Rosjan, Ukraińców, Szwedów i Żydów). Nie pamiętam, by w szkole podawano w wątpliwość sens narodowych powstań (w szczególności tego najbardziej kuriozalnego, czyli styczniowego), by analizowano skandaliczne warunki, w jakich doszło do  uchwalenia Konstytucji 3 maja, by pisano o potwornej korupcji w np. Sejmie Czteroletnim, by podawano w wątpliwość średniowieczne korzenie polskiej tożsamości narodowej (tzw. ziemie odzyskane, mimo że przez setki lat zamieszkiwane były w 90 proc. przez ludność niemiecką, były i  są traktowane jako „odzyskane" z rąk Niemców dla potomków Piastów, do  których duchowo rzekomo zawsze należały).

Przekonanie o polskiej martyrologii, a jednocześnie otwartości na innych i ugruntowanej „jagiellońskiej" tolerancji, uniemożliwiają np. refleksje nad książkami Grossa.

A wypowiedzi takie jak Bartoszewskiego, że „Żydzi w czasie okupacji Polaków bali się bardziej niż Niemców" ocierają się o herezję. I z taką reakcją się spotykają. Jak to?! Polak – nietolerancyjny wobec Żydów? Polak – zbrodniarz? Przecież już w XVI w. Polacy… Szczególną estymą cieszą się nasze przegrane powstania, bo dowodzą one naszego heroizmu, honoru, godności, niezależności, sprzeciwu wobec zaborców i  okupantów wszelkiej maści. Kto tego nie docenia, nie rozumie, ten nie-Polak. Bo przecież Polacy to naród, który w każdej epoce reprodukuje piękny wzorzec męczeńskiej śmierci. Jej wartości nie można kwestionować.

Tak umierali powstańcy, tak umierano w Katyniu, tak umierano w  Smoleńsku. Najnowszym tabu wyrosłym z tych korzeni jest śmierć prezydenta Kaczyńskiego. Mimo że doprowadził do niej zbieg nieszczęśliwych okoliczności i bylejakość pracy wojskowego lotnictwa, traktowana jest ona jako kontynuacja Wielkich Narodowych Śmierci. A więc jako tabu. O zmarłym prezydencie nie można mówić. Można go tylko chwalić i wielbić. Nie zrozumiał tego np. Andrzej Wajda, który mimo że jak nikt zna polskie tabu, pozwolił sobie na sprzeciw wobec pochówku Kaczyńskiego na Wawelu.

Tabu papieża

Jednak zakaz krytykowania zmarłego prezydenta jest niczym w porównaniu z  zakazem krytykowania Jana Pawła II. Jakakolwiek próba oceny jego działalności inna niż pełna afirmacja wywołuje natychmiastową reakcję znacznie przerastającą intencje sprawcy krytyki. Doświadczył tego prof. Stanisław Obirek, który „śmiał" negatywnie ocenić dorobek intelektualny i duszpasterski Jana Pawła II. A tego się nie robi! Po prostu! Jan Paweł II to „nasz papież", ikona polskości, krynica mądrości, a przede wszystkim – wyzwoliciel.

Coraz powszechniejsza i bardziej ugruntowana jest opinia, że to dzięki Janowi Pawłowi II powstała „Solidarność", runął berliński mur, a Polska dokonała zmiany ustrojowej. To, że papież nade wszystko chciał zakonserwować polski plebejski katolicyzm, że  zależało mu na masowości wiary, a nie na jej intelektualnych walorach, że wspierał (a w każdym razie nie przeciwstawiał się) Radiu Maryja –  jest traktowane jako opinia nie tylko wroga (Żyda, Krzyżaka, Rosjanina), ale po prostu szaleńca. Bo kto inny, jak nie szaleniec, wróg czy  zaprzaniec narusza narodowe tabu?!

Tabu Kościoła

Na straży tabu papieża stoją wszyscy. Dziennikarze, politycy, wierni, no i oczywiście Kościół. Nic dziwnego. Jan Paweł II sporo zrobił, by w  Kościele katolickim w Polsce umilkł rozum, by Kościół stał się ortodoksyjną silną twierdzą oddaną Maryi i ekspansji (co zręcznie nazywa się „ekumenizmem"). Kościół chroniony jest przed jakąkolwiek kontrolą, tak jeśli chodzi o finanse (widać to było w pracach komisji majątkowej), jak i obyczajowość.

Szczególnej, wyjątkowej jak na Europę ochronie podlegają w Polsce uczucia wiernych Kościoła. Nawet to, co teraz piszę, może być zaskarżone jako naruszenie czyichś religijnych uczuć. A co dopiero, gdy jakaś artystka (np. Nieznalska) użyje do swojej pracy krzyża. Nie ma prawa! To tabu bronione prawem. Tabu nietykalności Kościoła broni się, nawet w sprawach mało istotnych. Oto w czasie tegorocznej procesji Bożego Ciała w Łodzi artysta Paweł Hajncel przebrał się za motyla i dołączył do wiernych.

Proboszcz z łódzkiej katedry natychmiast złożył doniesienie do prokuratury o „złośliwe przeszkadzanie w wykonywaniu obrzędu religijnego". Słusznie! Bo w Polsce Kościół, jego autorytet, obrzędowość, nietykalność uczuć są absolutnym tabu. W Polsce uznaje się – jak twierdzi poeta Jacek Dobrowolski – że Chrystus został powieszony na krzyżu i cierpiał ( jak Polska), ale nie dostrzega się, że  po cierpieniach zmartwychwstał, co powinno być przedmiotem radości! Ale  nie! Kościół nie życzy sobie motyli. Woli PiS.

Mimo swego zamiłowania do  martyrologii Kościół mocno angażuje się politycznie. Przy pomocy pośredników startuje w wyborach i ochoczo w miejscach świętych (np. Jasna Góra) prowadzi akcje wyborcze. Nie wolno o tym jednak mówić, o  czym przekonał się biskup Pieronek, gdy skądinąd zgodnie z prawdą zauważył, że „episkopat jest zaczadzony PiS". Szacunek do prawdy jest bowiem mniej ważny niż szacunek do tabu. A Kościół jest przecież nietykalny.

Tabu początku i końca

W Polsce ważnym tabu jest życie i jego ochrona. Nie chodzi jednak o  życie w ogóle czy każde życie. Chodzi przede wszystkim o początek życia i jego koniec. To domena święta. Gdy Alicja Tysiąc oświadczyła, że będąc w ryzykownej dla własnego zdrowia ciąży, chciała dokonać aborcji i  oskarżyła państwo polskie, że jej to uniemożliwiło, podniosła się ogromna wrzawa.

Jak mogła?! Toż to zamach na „życie poczęte". A w Polsce jego status jest znacznie wyższy niż prawa kobiet do autonomii czy  zdrowia. „Życie poczęte" jest znacznie ważniejsze niż „ludzkie życie". W  cywilizowanym świecie od lat toczą się procesy o tzw. złe urodzenie, którym towarzyszą publiczne spory i akademickie dyskusje, na temat tego, czy lepiej żyć życiem niewartym życia, czy nie żyć (nie urodzić się).

Czy przypadkiem nie jest tak, że skoro wysoko cenimy ludzkie życie, to  nie tylko dlatego, że nim jest, ale przede wszystkim dlatego, że jest zdolne do funkcji wyższych niż roślinne? Czy w związku z tym sprowadzanie na świat dzieci, które nie mają szans na to, by cieszyć się „ludzkim życiem", nie jest czymś złym? Może jest, może nie jest. Wartość życia jest przedmiotem dyskusji, ale nie w Polsce. W Polsce jest ona tabu. Tu uznaje się, że życie ma wartość, bo jest „życiem poczętym". Notabene życie to traci na wartości, gdy jest już narodzone, i znów zyskuje na wartości, gdy chyli się ku końcowi, a zwłaszcza wtedy, gdy ktoś pragnie je zakończyć w sposób samodzielny, zgodny z wolą i własnym wyobrażeniem wartości życia. Aborcję i eutanazję w Polsce znacznie łatwiej dokonać, niż o nich mówić.

Tabu rodziny i seksu

Rodzina w Polsce nie jest zjawiskiem socjologicznym czy psychologicznym – jest mitem. Mit rodziny jest jak mit polskiej tolerancji. Legitymizuje go i wzmacnia jakaś bajkowa historia: kiedyś to było pięknie, więc i  teraz być musi. Rodzina świętą jest, a wszystko, co narusza tę świętość, musi być patologią, marginesem lub deformacją spowodowaną działaniem jakichś wrażych sił. Przemoc w rodzinie – nie istnieje, bezradność i  cierpienie kobiet – to fikcja, molestowanie dzieci – zdarza się tylko poza granicami Polski, a w jej granicach niesłychanie rzadko. Jeśli coś zmienia rodzinę, to z pewnością jest to bezbożność.

Jeśli coś ją demoralizuje, to organizacje feministyczne i obywatelskie walczące z  przemocą wobec kobiet, domagające się edukacji seksualnej i wzmocnienia praw dziecka. W większości krajów cywilizowanych rodzina podlega ogromnym przemianom. Mobilne rynki pracy, emancypacja kobiet, kontrola macierzyństwa z jednej strony i większa odpowiedzialność wobec dzieci oraz troska o nie – z drugiej, zmiana roli ojca, akceptacja wartości doczesnych i hedonistycznych przekształca rodzinę w strukturę zmienną, płynną, otwartą, ucieleśniającą wiele form. W Polsce nie sposób o tym mówić. Rodzina to nie tylko mit, ale i tabu.

Seks również. Jeśli chodzi o poziom stabuizowania seksu, Polskę można określić jako kraj „przedfreudowski". Ten słynny psychoanalityk pokazał światu, że seks jest elementem kondycji każdego człowieka od narodzin aż po śmierć. Ale  nie u nas. Spytajcie księży, katechetów, polityków, pedagogów i minister edukacji Katarzynę Hall, czym jest seks? Okaże się, że jest atrybutem małżeństwa, które nie ma dzieci. Jak ma, to już nie potrzebuje seksu.

Seks ludzi starych, niepełnosprawnych? Problemy seksualne młodzieży? Edukacja seksualna w szkołach? Sprawy płciowości, transeksualność? A  kysz! Tfu! Nie powinno się o tym rozmawiać, bo to tworzy przyzwolenie. Na wszelkie zło seksu najlepsza jest święta ignorancja i równie święta rodzina. Tylko w PRL jej nie szanowano. Tam bezkarnie naruszano różne tabu, dlatego sama PRL stała się tabu.

Tabu PRL

Tak jak o Kościele nie sposób pisać źle, tak o PRL nie można pisać dobrze, choć przecież pewne podobieństwa między reżimem Polski realnego socjalizmu a miękkim religijnym fundamentalizmem czasów dzisiejszych są bardzo wyraźne. PRL była ustrojem, w którym nie chciałabym mieszkać po  raz drugi. Jednak przynajmniej w połowie jego trwania nie była tak straszna, jak ją malują.

Bo dziś przeciętny młody Polak lub Polka wychowani w wolnej ojczyźnie mają w głowie obraz PRL, gdzie fruwały teczki, ludzie przebywali w salach tortur, donoszenie było czynnością codzienną, wszelkie instytucje społeczne miały na celu wynarodowienie Polaków, a jedynym celem kobiet, które zaszły w ciążę, była darmowa i  powszechna aborcja. Nie wolno więc dziś chwalić nawet systemu socjalistycznych żłobków i przedszkoli, kolonii, świetlic, organizacji wolnego czasu, zasiłków, darmowej służby zdrowia – bo to instytucje peerelowskie, a więc złe z definicji.

Mimo że zadziwiająco dużo osób za  PRL tęskni i nawet reżim Jaruzelskiego ocenia pozytywnie, to nie sposób w dzisiejszej Polsce podjąć poważnej dyskusji nad tym okresem historii. PRL potępiono, ale i na dodatek zredukowano do dokumentów i prac badaczy z IPN. Swobodna dyskusja jest nie tylko utrudniona, ale stanowi zagrożenie; a nuż znajdą na ciebie teczkę.

Tabu wielkich cnót narodowych

Nasze narodowe cechy to też tabu. Lepiej ich nie kwestionować. My, Polacy, jesteśmy patriotyczni, heroiczni, tolerancyjni i wielkoduszni ponad miarę. Dowodem tych zalet są nie tylko powstania i cała nasza historia, ale również przysłowia w rodzaju „zastaw się, a postaw się". Wyrażają one pogardę dla zdrowego rozsądku, cnoty oszczędności i innych mieszczańskich przywar. Nic więc dziwnego, że gdy premier Cimoszewicz miał pretensję do powodzian, że nie ubezpieczyli domów, a więc nie  wykazali się cnotą przezorności, stracił polityczną popularność.

Tak jak zyskają ją zapewne politycy, którzy wypowiedzą wojnę Szwajcarom z powodu wzrostu wartości franka. No bo jak taki Szwajcar może krzywdzić polskiego kredytobiorcę?! W Polsce nie mogą być akceptowalni również ci, którzy narzekają, że my, Polacy, nie przywiązujemy należytej wagi do  higieny (sprawa Żakowski – dr Pilecki). Bo cóż po higienie tym, którzy co roku wyrażają gotowość śmierci za ojczyznę (z okazji 11 listopada robi to 70 proc. Polaków)?!

Szczególną niechęć, wspartą wielką narodową tradycją, żywimy do praworządności. Pięknie to ostatnio skomentował wielki współczesny patriota J.M. Rymkiewicz, mówiąc: „Musi to na Rusi, a  w Polsce, jak kto chce". Doskonale istotę tego powiedzenia rozumiał również prawnik pierwszego prezydenta III RP Lecha Wałęsy, którego nazwisko przeszło do historii Polski jako nazwa niektórych procesów ustawodawczych („falandyzacja").

Florian Znaniecki twierdził, że Polacy mają szczególne zamiłowanie do wartości fasadowych, dekoracyjnych. Uwielbiamy aksjologiczne deklaracje, znacznie mniej nas interesuję ich znaczenie i konsekwencje. Mamy pogardę dla cnót małych, takich jak uczciwość, czystość, skrupulatność finansowa czy oszczędność. Czy można to zmienić, gdy uznaje się tabu narodowej wielkości?

I czy tak rozumiane tabu rzeczywiście chronią to, co święte w polskiej kulturze i czego wartość nie powinna podlegać dyskusji, czy też – po prostu – ograniczają wolność słowa i debaty, zamykając zarazem naszą tożsamość w wąskim spektrum narodowych przesądów i stereotypów?